ÖZEL HÜKÜM BELİRLEME ÇALIŞMALARI VE DÜNYA ÖRNEKLERİ Çiğdem ÖZONAT Uzman Yardımcısı Kasım 2015 ANTALYA T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI SU YÖNETİMİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

SUNUM İÇERİĞİ – Dünya’da ve Türkiye’de İçme Suyunun Durumu – Türkiye’deki İçme Suyu Koruma Çalışmaları Yasal ve Kurumsal Çerçeve Özel Hüküm Belirleme Çalışmaları – İçme Suyu Koruma Çalışmalarına İlişkin Dünya Örnekleri Avrupa Birliği (Almanya, Hollanda ve Fransa) Amerika Birleşik Devletleri – Değerlendirme ve Öneriler

3 DÜNYA’DA DURUM

4 9 kişiden 1’inin temiz içme suyu kaynağına erişimi yok! 3 kişiden 1’i yeterli sıhhi tesisata sahip değil! DÜNYA’DA DURUM

5 TÜRKİYE’DE DURUM

YASAL VE KURUMSAL ÇERÇEVE Su Kaynaklarının Korunması ve Geliştirilmesi İçme Suyu Kaynaklarının Korunması ve Planlanması İçme Suyu Kalitesinin ve Uygun Arıtma Tipinin Belirlenmesi, İzlenmesi Kullanıcıya ulaşan Suyun Kalitesinin İzlenmesi ve Kontrolü Orman ve Su İşleri Bakanlığının Teşkilat ve Görevleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname 2560 sayılı İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlüğü Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun Su Havzalarının Korunması ve Yönetim Planlarının Hazırlanması Hakkında Yönetmelik Yeraltı Sularının Kirlenmeye ve Bozulmaya Karşı Korunması Hakkında Yönetmelik Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Havzalarda Özel Hüküm Belirleme Çalışmalarına İlişkin Usul ve Esaslar Tebliği İçmesuyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik Orman ve Su İşleri Bakanlığı Büyükşehir Belediyeleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Orman ve Su İşleri Bakanlığı Sağlık Bakanlığı 6

Mutlak Koruma Alanı (0 – 300 m) Kısa Mesafeli Koruma Alanı (300 m –1000 m) Orta Mesafeli Koruma Alanı (1000 m – 2000 m) Uzun Mesafeli Koruma Alanı (2000 m – Havza Sınırı) SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ Göl Alanı 7

SU KİRLİLİĞİ KONTROLÜ YÖNETMELİĞİ “İçme ve kullanma suyu rezervuarları ve benzeri su kaynaklarının korunmasında, kaynağın ve havzasının özellikleri bilimsel çalışmalar ile değerlendirilerek, koruma alanlarının tanımı ve koruma esasları ile ilgili olarak her kaynak ve havzasına ilişkin özel hükümler getirilinceye kadar”; SKKY 16 ıncı – 20 inci maddelerinde belirlenen genel ilkeler ve koruma alanları geçerlidir. 8

ÖZEL HÜKÜM NEDİR? İçme ve kullanma suyu kaynağı olarak ilan edilen yerüstü ve yer altı sularının, içme suyu kalitesinde kalmasını sağlamak, havzaya özel koruma-kullanma dengesi oluşturmak amaçlarıyla oluşturulan hükümlerdir. 9

ÖZEL HÜKÜMLERİN AMACI Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği yerine havzanın fiziki ve teknik özelliklerinin bilimsel çalışmalar ile değerlendirilmesi Havza özelinde uygulanabilir, anlaşılabilir Mevcut bilimsel verilerle su kalitesini koruyacak ve iyileştirecek, En uygun arazi kullanımı Havza Koruma Uygulama Programı Özel Hüküm Belirleme Çalışması Koruma ve Kullanma Dengesi 10

NEDEN İHTİYAÇ VAR? Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği Maddelerinde yer alan tedbirler, Türkiye’deki bütün içme ve kullanma suyu havzaları için ortak hazırlanmıştır. Türkiye’de her bir havza, su miktarı ve su kalitesi açısından çok farklılıklar gösterdiği için aynı hükümleri farklı havzalarda uygulamak mümkün olmamaktadır. 11

NERELERDE YAPILIR? Özel hüküm belirleme çalışmasının içme ve kullanma suyu temin maksadıyla kullanılan veya kullanılması planlanan tüm yerüstü su kaynaklarının havzasında yapılması gerekmektedir. Ancak mevzuatlarda yer alan hükümler uygulandığı halde su kalitesinin olumsuz yönde değiştiği havzalarda öncelikli olarak yapılmaktadır. 12

KİMLER TARAFINDAN YAPILIR/YAPTIRILIR? Özel hükümler, Bakanlıkça veya Bakanlıkla koordineli olarak Valiliklerce, Büyükşehir Belediyeleri’ne içme ve kullanma suyu temin edilen havzalarda Bakanlıkça veya Bakanlığın koordinasyonunda Büyükşehir Belediyesi Su ve Kanalizasyon İdaresi Genel Müdürlükleri’nce yapılır/yaptırılır. 13

ÖZEL HÜKÜM BELİRLEME ÇALIŞMASININ AŞAMALARI Havzanın Genel Özelliklerinin Belirlenmesi İŞ ADIMI-1 Su Kalitesini Etkileyen Kirletici Kaynakların Belirlenmesi İzleme Faaliyetlerinin Yürütülmesi Su Kalitesinin Belirlenmesi ve Model Çalışmaları İŞ ADIMI-2 Havza Koruma Planı ve Alternatiflerin Hazırlanması Havza Koruma Kuşaklarının Belirlenmesi Özel Hükümlerin Belirlenmesi İŞ ADIMI- 3 Coğrafi Bilgi Sistemi Çalışmalarının Yürütülmesi İŞ ADIMI- 4 14

MEVCUT DURUMUN TESPİTİ 15 HAVZANIN GENEL ÖZELLİKLERİ HAVZANIN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ HAVZANIN EKOLOJİK YAPISI HAVZANIN SOSYO- EKONOMİK YAPISI Havzanın konum ve sınırları Yerleşimler ve nüfus Kentsel altyapı, ulaşım altyapısı ve planlar İklim Jeoloji Topografya Hidrojeoloji Hidroloji Toprak Özellikleri Havzadaki korunan alanlar Ekosistem ve habitat değerlendirmesi Yerleşimlerin demografik yapısı Sosyal yapı analizi Ekonomik sektörlerin belirlenmesi

KİRLETİCİ KAYNAKLARIN BELİRLENMESİ 16  Noktasal Kirlilik Kaynaklarının Belirlenmesi Kentsel Atıksu, Kentsel Katı Atık, Endüstriyel kirleticiler  Yayılı Kirlilik Kaynaklarının Belirlenmesi Tarımsal Faaliyetler, Hayvancılık Faaliyetleri, Meskun Bölgeler  Göl İçindeki Faaliyetlerin Belirlenmesi Balıkçılık, Su Ürünleri Yetiştiriciliği, Turizm, Taşımacılık Toplam Kirlilik Yüklerinin Hesaplanması

SU KALİTESİNİN BELİRLENMESİ VE MODEL ÇALIŞMASI 17 YERALTI SU KALİTESİNİN BELİRLENMESİ YERÜSTÜ SU KALİTESİNİN BELİRLENMESİ MODEL ÇALIŞMALARI SU KALİTESİ VE MODEL SONUÇLARININ BERABER DEĞERLENDİRİLMESİ VE SENARYOLAR

HAVZA KORUMA PLANI VE ALTERNATİFLERİ 18  İnsan Faaliyetleri Sonucu Oluşan Baskı ve Etkilere Yönelik Çözüm Önerilerinin Belirlenmesi  Havza Koruma Planı ve Alternatiflerinin Belirlenmesi ve Plan Alternatiflerinin Ekonomik Analizlerinin Yapılması  Havza Koruma Planı Aşamaları ve Havza Koruma Planından Sorumlu Kuruluşların Belirlenmesi  Havza Koruma İş Programının Oluşturulması

KORUMA KUŞAKLARININ BELİRLENMESİ 19 Mevcut Koruma Kuşakları Alternatiflerin Geliştirilmesi  Havzaya Özgü Koruma Kuşaklarının Belirlenmesi  Kritik Çalışma Alanlarının ve Faaliyetlerin Belirlenmesi

COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMİ ÇALIŞMALARI 20 Oluşturulan Coğrafi Bilgi Sistemi tabanı, verilerin daha hızlı ve doğru bir şekilde analiz edilmesine olanak sağlamaktadır.  Sistem Tasarımı ve Geliştirilmesi  CBS Temel Katmanlarının Üretilmesi  Tematik Veri Katmanlarının Hazırlanması  Verilerin Haritalanması  Mevcut ve Üretilen Verilerin Analizi

Oluşturulan özel hükümler, halkın bilgilendirilmesi ve görüşlerinin alınması için bir ay süreyle askıya çıkartılır. Askı sürecinin tamamlanmasından sonra görüş ve öneriler çerçevesinde revize edilen özel hükümler Bakanlık uygun görüşü alınarak onaylanır. Bakanlık onayından sonra yerel bir gazetede yayımlanır ve yürürlüğe girer. ÖZEL HÜKÜMLERİN YAYIMLANMA SÜRECİ 21

ÖZEL HÜKÜMLERİN UYGULANMASI VE TAKİBİ Belirlenen özel hükümler, ilgili imar planları, çevre düzeni planları ve plan hükümlerinde aynen yer alır. Özel hükümler, havza koruma iş programı dahilinde ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından uygulanır. Uygulamaya ilişkin raporlar Bakanlığa yıllık olarak sunulur. 22

ÖZEL HÜKÜM BELİRLEME ÇALIŞMALARIMIZ 23

24

Su Çerçeve Direktifi’ne göre içme suyu kaynakları korunan alan olarak tanımlanmaktadır. Direktifin 7. maddesine göre üye ülkeler; “İçme suyu kaynaklarının kalite açısından bozulmasının önlenmesi için gerekli koruma tedbirlerini almalı ve bu amaç için izleme programlarını oluşturmalıdır” 25 AVRUPA BİRLİĞİ

ALMANYA ÖRNEĞİ Mevzuat ve Düzenlemeler – Federal Su İdaresi Kanunu – Eyalet Su Kanunları – İçme Suyu Kararnameleri – Alman Gaz ve Su Mühendisleri Birliği Çalışma Raporları Yetkili kurum – Eyalet hükümetleri (Su Kontrol Daireleri) 26

BÜTÜNCÜL KORUMA YAKLAŞIMI Aşama: Su çekimi, Arıtım, Depolama, Dağıtım İçme suyu arıtma tesisi 1. Aşama: Havza koruma 3. Aşama: Evsel tesisat Rezervuar

KORUMA ALANLARI 28 Rezervuar Rezervuarı besleyen akarsular 1. koruma bölgesi: Rezervuar + ( m) 2. koruma bölgesi: (100 m m)+ 100 m’lik dere tampon şeridi 3. koruma bölgesi: 200 m - Havza sınırı

KORUMA ESASLARI koruma bölgesi Sadece baraj ve barajla ilgili teknik tesislerin bakım ve işletilmesine izin verilmektedir. 2. koruma bölgesi Atıksu deşarjı, iskan, sanayi alanları, turizm alanları, konvansiyonel tarım, hayvancılık faaliyetleri… vs yasaklanmaktadır. 3. koruma bölgesi Tehlikeli maddelerin işlenmesi, bertaraf alanları, pestisit kullanımı, toprağın susuzlaştırılması ve kontrolsüz otlatmaya izin verilmemektedir. Kısıtlamalar bir mülkiyetin tamamında uygulanıyorsa mülkiyet sahibine tazminat ödenmektedir. Koruma alanları ve koruma esasları Valilik tarafından yayımlanarak yürürlüğe girmektedir.

HOLLANDA ÖRNEĞİ 30 Mevzuat ve Düzenlemeler – Su Temini Kanunu – Su Temini Tebliği – Uygulama kodları Yetkili kurum – Altyapı ve Çevre Bakanlığı – Ulusal Halk Sağlığı Enstitüsü – Su Kurulları

KORUMA ALANLARI koruma bölgesi: Rezervuar + ( m) 2. koruma bölgesi: (50 m m) 3. koruma bölgesi: 200 m - Havza sınırı

KORUMA ESASLARI ve 2. koruma bölgesi Arazi kullanımı, imar, ekonomik faaliyetler, atıksu deşarjı konusunda sıkı önlemler alınmaktadır. 3. koruma bölgesi Başvuru sahibinin faaliyetin olumsuz etkilerini bertaraf ettiğini ispat etmesi halinde muafiyet sağlanabilmektedir. Arazi kamulaştırması yerine teşvikler yoluyla gönüllü işbirliğine gidilmektedir. Koruma alanları ve koruma esasları Valilik tarafından yayımlanmakta olup; bölgesel mekânsal planlara veya yerel imar planlarına yansıtılmaktadır.

FRANSA ÖRNEĞİ 33 Yasal Düzenlemeler – Halk Sağlığı Yönetmeliği Yetkili kurumlar – Sağlık Bakanlığı – Bölgesel Sağlık Kurumları – Belediyeler – Yerel Su Komisyonları

1.Yakın Koruma alanı 2.Genişletilmiş koruma alanı 3.Uzak mesafeli koruma alanı Mesafeye dayalı bir koruma yaklaşımı bulunmamaktadır. Koruma alanları, her havza özelinde ayrıntılı hidrolojik, çevresel ve sosyo-ekonomik etütlere dayanılarak belirlenmektedir. 34 KORUMA ALANLARI

KORUMA ESASLARI 35 Koruma alanları ve koruma esasları yerel kent planlarına işlenmektedir. Koruma alanlarının kamulaştırılması ve eylem programının oluşturulması gibi hususlarda belediyelere maddi ve teknik destek verilmektedir. Yakın koruma alanı Hiçbir faaliyete ve yapılaşmaya izin verilmemektedir. Genişletilmiş koruma alanı Suyu kirleterek insani tüketim için uygunsuz hale getirebilecek faaliyetler ve depolar yasaklanmaktadır. Uzak mesafeli koruma alanı Kazara kirlenme riskine yol açabilecek ve su kalitesine zarar verebilecek faaliyetler kontrol altında tutulmaktadır.

AMERİKA ÖRNEĞİ 36 Mevzuat ve Düzenlemeler – Temiz Su Kanunu – Güvenli İçme Suyu Kanunu – EPA İçme Suyu Standardı – İçme Suyu Kaynakları Koruma Programıİçme Suyu Kaynakları Koruma Programı – İçme Suyu Eyalet Döner Sermaye Fonuİçme Suyu Eyalet Döner Sermaye Fonu Yetkili Kurum – EPA (Amerika Çevre Koruma Ajansı) – Eyalet Çevre Ajansları – Su Şirketleri

İçme Suyu Kaynakları Koruma Programı 37 Güvenli İçme Suyu Kanunu ile içme suyu kalitesine ilişkin mevcut ve potansiyel tehditlerin analizi için değerlendirme programlarının hazırlanma ve uygulanma zorunluluğu getirilmiştir. Eyalet çevre ajansları tarafından hazırlanır ve EPA tarafından onaylanır. Program 4 aşamadan oluşmaktadır: İçme suyu koruma alanlarının belirlenmesi/haritalandırılması, İçme suyu koruma alanlarında potansiyel kirlilik kaynaklarının envanterinin çıkarılması, İçme suyu kaynaklarının hassasiyetinin belirlenmesi, Kamunun bilgilendirilmesi

İçme Suyu Eyalet Döner Sermaye Fonu 38 Güvenli İçme Suyu Kanununda 1996 yılında yapılan değişiklikle kurulmuştur. Eyaletler fonu; İçme suyu kaynaklarının korunması, Su kaynakları koruma tedbirlerinin uygulanması, Kuyu alanı koruma programının kurulması ve uygulanması için kullanabilir.

39 KORUMA ALANI YAKLAŞIMLARI 1. Tampon Bölge 2. Kirliliğin Kaynağa Ulaşma Süresi 3. Modelleme 4. Etkileşimli Yerüstü ve Yeraltı Suları İçin Entegre Koruma

40 KORUMA ALANI YAKLAŞIMLARI 1. Tampon Bölge 2. Kirliliğin Kaynağa Ulaşma Süresi 3. Modelleme 4. Etkileşimli Yerüstü ve Yeraltı Suları İçin Entegre Koruma

41 KORUMA ALANI YAKLAŞIMLARI 1. Tampon Bölge 2. Kirliliğin Kaynağa Ulaşma Süresi 3. Modelleme 4. Etkileşimli Yerüstü ve Yeraltı Suları İçin Entegre Koruma

42 KORUMA ALANI YAKLAŞIMLARI 1. Tampon Bölge 2. Kirliliğin Kaynağa Ulaşma Süresi 3. Modelleme 4. Etkileşimli Yerüstü ve Yeraltı Suları İçin Entegre Koruma

43

ÖNERİLER 44 Uzun Vadeli Yaklaşım İzlenmesi Gelecekteki Gelişmelerin Öngörülmesi PLANLARIN HAZIRLIK AŞAMASINDA; Gelecekteki ilave su talepleri Biyolojik çeşitlilik kısıtları İklim değişikliği senaryoları

45 İçme suyu kaynakları Yerüstü ve yer altı suları Su toplama hattı İçme suyu arıtma tesisi Dağıtım sistemi Tüketici İçme suyu şebekesi ÖNERİLER

46 İzleme ve Denetim Faaliyetleri Havza Ölçeğinde İzleme ve Denetim Sistemlerinin Kurulması Kurumsal Kapasitenin Güçlendirilmesi PLANLARIN UYGULAMA AŞAMASINDA;

ÖNERİLER 47 İÇME SUYU HAVZASI KORUMA PLANI 45

ÖNERİLER 48 PLANLARIN UYGULANABİLİR OLMASI İÇİN; Yasal altyapının ve fon sisteminin oluşturulması Çevre hizmetleri ödemesi, imar hakkı transferi, arazi sahiplerine tazminat ödenmesi ve vergi teşvikleri gibi yenilikçi yaklaşımların benimsenmesi Olumsuz etkilerin en aza indirilmesi Plan kararlarının sosyo-ekonomik etkilerinin incelenmesi

TEŞEKKÜRLER