İNTİHARDA BİLİŞSEL- DAVRANIŞÇI SAĞALTIM YAKLAŞIMLARI M. Eskin Rabia Bayezit Merve Gökçay

özet İnsanın kendini öldürmesi, öldürmeyi düşünmesi ve bu yönde girişimlerde bulunmayı kapsayan intihar davranışı her toplumda görülmekte ve ruh sağlığı sorunları yaşayan kimseler arasında sıkça rastlanmaktadır. Neden olduğu kayıp ve acılar göz önüne alındığında sağaltımı ve önlenmesi öncelikli konular arasında yer almaktadır.

İntihar davranışının psikososyal tedavisinde kullanılan 2 temel yöntemden söz edilecektir: Bunlardan ilki, bilişsel- davranışçı psikoterapi (BDT); ikincisi de sorun çözme terapisi (SÇT) yaklaşımıdır.

giriş İntihar toplumumuz için de önemli bir halk sağlığı sorunudur. Örneğin 9 hastanenin acil servis kayıtlarına bakılarak yapılan bir çalışmada Sayıl ve arkadaşları (1993) Ankara için intihar girişim oranını kişi başına 107 olarak bulmuşlardır.

Ülkemizde yapılan bilimsel çalışmalar lise ve üniversite öğrencisi gençler arasında intihar düşünce ve girişimlerinin yaygın olduğunu göstermiştir. Örneğin bir çalışmada; İstanbul’daki lise öğrencilerinin yaklaşık %11’ inin intihar girişiminde bulunduğunu göstermiştir. Yine İstanbul’daki liselerde eğitim gören 959 öğrencinin yaklaşık %26’sının son bir yılda kendilerini öldürmeyi düşündüğünü ve yaklaşık %5’inin bir girişimde bulunduğunu bulmuştur.

İntihar davranışında bulunan kimseler genelde bu davranışı yaşamda karşılaştıkları sorunu çözmek ve halletmek için yapmaktadırlar. Kendilerini ortadan kaldırarak sorunun çözülmesini istemektedirler. Bu bir bakıma kaçmak veya sorunun çözümünü ertelemektir. Karşılaştığı sorunları istediği biçimde çözemeyen bazı kimseler kendini suçlayabilmektedir. Bu suçlamaların yarattığı olumsuz kendilik imgesinden kaçma arzusu kişiyi intihara yönlendiren güdüsel bir etmen olabilmektedir

İNTİHARDA BİLİŞSEL ETMENLER  1. Ya hep ya hiç tarzı düşünme: İntihar sorunu olan kişiler dünyayı siyah yada beyaz olarak gördükleri için aradaki gri tonları kaçırmaktadır. Bu tarz düşünme yanlılıkları ve hataları içermektedir. Bir sınavdan 100 değil de 70 alınmışsa başarısız olunmuştur; bir insan ya başarılı ya da başarısız olarak görülür.

2. Aşırı genelleme: Ya hep ya hiç tarzı düşünme hatasında olduğu gibi bir tek deneyimi sanki olağan ve her zaman olan şeymiş gibi yorumlama ve algılama eğiliminde olmaktır.

3. At gözlüğüyle bakma: Bu tür kimseler bir şeyin sadece olumsuz yönüne odaklanmakta ve olayla ilgili diğer bilgi, belge ve benzeri belirtileri yok saymaktadır. Kişi karşılaştığı sorun ve zorluklar karşısında başka bir seçenek göremeyerek sadece olumsuz olana kilitlenmektedir. Örneğin; yaşadığı problemin çözümünün sadece kendini ortadan kaldırmaktan geçtiğini düşünebilir.

4. Felaketleştirme: Bu tür düşünme hatası yapan kişiler olay ve kişilerin olumsuz yönlerini görmekte ve ona odaklanmaktadır. Bu kişiler için her şey bir felaket habercisidir.

5. Kişiselleştirme: Bu kişiler başlarına gelen her olumsuz olayın kendisinin yüzünden olduğunu düşünür. Diğerlerinin kendisine karşı olan davranışlarının başka sebeplerini düşünmeden kasıtlı olarak yapıldığını düşünmektedirler.

6. Olumsuz olayları açıklama: İntihar eden, etmeyi düşünen ve girişimlerde bulunan kimseler yaşadığı olumsuz bir olayı içsel nedenlere bağlamaktadır. Örneğin; bir sınav başarısızlığı yaşayan kimse bunun kendi yetersizliği ve beceriksizliği yüzünden olduğunu ve kendisinin her zaman beceriksiz ve aptal olduğunu düşünür.

7. Yetersiz sorun çözme becerisi: İntihar davranışı sergileyen kişilerin yaşamda karşılaştıkları sorunları çözmede ve başa çıkmada yetersizlikler ve eksiklikler sergilenmektedir.

8. Mükemmeliyetçilik: Bu düşünce tarzında kişiler her şeyin dört dörtlük olmasını ve yaşamlarında hiçbir hata olmamasını istemektedirler. Yaşam, insanlar, toplum, dünya ve kendileri mükemmel olmalıdır. Hatalar ise affedilmez. Kişi deyim yerindeyse dış dünyanın kendi kafası içindeki şablona uymasını istemektedir.

Bilişsel-Davranışçı Psikoterapi Bilişsel modele göre insanların neler hissettiğini belirleyen, olayların bizzat kendisi değil; kişinin bu olaylar hakkındaki düşünce ve yorumlarıdır (Beck, 1995). Yani bütün duygusal tepkilerimizin temelinde düşüncelerimizin yattığını varsaymaktadır. Örneğin; yetersizlik temel inancına sahip kişi tutum olarak yetersizliğin korkunç bir şey olduğunu, varsayım olarak eğer fazla çalışırsa başarabileceğine inanır; kural olarak da “her zaman elimden gelenin en iyisini yapmalıyım ve her şeyde mükemmel olmalıyım” türünden düşünebilir.

√ Ruhsal sorunları olan kimselerin düşünce, inanç, tutum ve beklentileri işlevsel değildir. İşlevsel olmayan düşünceler kişinin sorun yaşamasına neden olur. Bilişsel-davranışçı terapideki ana hedef, kişinin işlevsel olmayan bilişlerini belirlemek ve daha işlevsel olanlarıyla yer değiştirmektir. √ İlk baştaki hedef, kişinin olumsuz otomatik düşüncelerini olumlu olanlarıyla değiştirmektir. Bu, semptomatik bir tedavi anlamına gelir. Ana hedef ise, kişinin işlevsel olmayan temel inançlarını daha işlevsel olanlarıyla değiştirmektir. Temel inançların değiştirilmesi kalıcı sonuçlar doğurur. Terapist bu değişiklikleri yaparken hastasına ödevler verir.

! İntihar sorunu olan hastaların bilişsel-davranışçı tedavisinde ana hedef, hastanın temel inançları, işlevsel olmayan varsayımları ve olumsuz otomatik düşüncelerinin bulunup yerlerine daha işlevsel olanlarının konulmasıdır. Hastanın düşünme hatalarının neler olduğunun ortaya çıkartılması ve bunların hastaya gösterilmesi gerekir. Ya hep ya hiç şeklinde bir düşünme şekline sahip bir kimseye bu düşüncenin neden olduğu sıkıntılar anlatılır ve bunların gerçekle bağdaşmadığı gösterilebilir.

Sorun Çözme ve İntihar İntihar, kişinin çözümsüz diye algıladığı bir olay veya durum karşısında kendini öldürmeyi bir çözüm olarak görmesi sonucu başvurduğu bir davranıştır. Yeterli sorun çözme becerisine sahip olmama, bu tür kişilerin sahip olduğu bir bilişsel risk etmenidir. Ayaktan tedavi gören psikiyatri hastalarıyla yapılan bir çalışmada (Eskin ve ark., 2006) sorun çözme becerilerinin hem intihar düşünceleri hem de intihar girişimlerinin bağımsız yordayıcısı olarak bulunmuştur.

Bilişsel katılık, intihar davranışı sergileyen kimselerin ortak özelliğidir. Bilişsel katılık gösteren kişiler herhangi bir sorunun çözümü için gerekli olan esnekliğe sahip değillerdir. Yetersiz sorun çözme becerisi olan kişiler bir problem ya da durumla karşılaştığında içinde bulunduğu sorunun çözümüne yarayacak alternatif çözüm şekilleri üretemez. Karşılaştığı sorunu çözmek için değişik çözüm önerileri getiremeyen kişi çözümsüzlükle birlikte umutsuzluğa düşer. Yaşadığı umutsuzluk düzeyi arttıkça depresyona daha yatkın hale gelir ve en sonunda da kendi yaşamına son verecek davranışlara yeltenebilir.

Sorun Çözme Terapisi Sorun çözme terapisi (SÇT), ruhsal sorunların tedavisinde son zamanlarda sıklıkla kullanılan bir yöntemdir. Alışılmış BDT’ ye göre üstünlüğü kısa süreli ve yapılandırılmış olmasıdır. Sorun çözme terapisinin 3 bileşeni ele alınmıştır: 1.Soruna Yönelim 2.Sorun Çözme Tarzı 3.Akılcı Sorun Çözme

1. SORUNA YÖNELİM Sorunlara olumlu bakış getirilmesi Önemli olan sorunlara danışanın olumlu bir şekilde güdülenmesini sağlamaktır. Olumlu sorun yönelimi geliştirmeyle işlevsel olmayan sorun çözme tarzları azaltılmalıdır. İntihara eğilimli kişiler bazen sorunu görmemekte veya görmek istememektedir. Danışanın sorunu fark etmesinden sonra onlara karşı olumsuz bakış açısını değiştirerek olumlu bir bakış açısı geliştirmesi için gerekli girişimsel yardımlar yapılmalıdır.

Bu adımda; Sorunlara olumlu bakış açısı getirilmesi Sorunların yaşamın vazgeçilmez unsurları olmadığının görülmesi Sorunların çözülebileceğinin düşünülmesi yaklaşımlarıyla danışanın sorunlara karşı yönelimleri olumlu hale getirilmeye çalışılır.

Danışanın sorunlara karşı olumlu bakış açısı geliştirmesine yardımcı olacak bir diğer sağaltımsal teknik; terapistin “şeytanın avukatlığını” oynamasıdır. Örneğin; bir soruna sahip olmanın doğal olmadığını hisseden, sorunların hep kendisini bulduğunu düşünen ve kendisini çok talihsiz gören bir danışana terapisti, “hayatta herkesin sorunla karşılaşmadığını” veya “sorunum varsa deli sayılırım” gibi düşünceler ileri sürerek danışanın bu tutum ve düşüncelere karşı düşünceler geliştirmesini ve bunların neden mantıksız olabileceği konusunda düşünmesini isteyebilir.

2. SORUN ÇÖZME TARZI Sorunlardan Kaçmamak Problem çözme biçimi kaçınma olan kimseler problemlerden kaçmakta, bilinçli veya bilinçdışı sorunların varlığını göz ardı etmektedir. Burada kişi karşısına çıkan sorunlardan kaçınmadan onların üstüne nasıl gidebilir, kişinin sorunlarından kaçınmasına neden olan bilişsel etmenler nelerdir, diye sorgulanmalı ve ortaya çıkarılmalıdır.

2. Düşünmeden Hareket Etmemek Düşünmeden hareket etmek işlevsel olmayan dürtüsel- dikkatsiz sorun çözme tarzının bir özelliğidir. Bu tür problem çözme tarzına sahip kişiler sorunlar karşısında akıllarına gelen ilk düşünceyle hareket etmekte ve yapacakları şeylerin sonuçlarının neler olabileceği konusunda bir fikre sahip değillerdir. Bu tür danışanlarla kullanılabilecek bir teknik, “dur ve düşün” tekniğidir. Buna göre danışana bir sorun durumla karşılaştığında hemen harekete geçmeyip acele etmeden önce durup konuyla ilgili biraz düşünmesi öğretilebilir. Bir diğeri de yapacakları davranış veya girişimlerin olası sonuçlarını düşünmesini sağlamaktır. Yapacağı davranışların olası sonuçlarının neler olabileceği, bu sonuçların kendisini ve çevresini, geleceği nasıl etkileyebileceği değerlendirilmelidir.

3. AKILCI SORUN ÇÖZMENİN İŞLEM BASAMAKLARI Kişinin içinde bulunduğu sorun durumu istediği yönde düzeltmek veya değiştirmek için yapacağı işlem basamaklarını içermektedir. Burada kişi bir dizi bilişsel işlem yaparak problemin üstesinden gelmeye ve durumu hedefi doğrultusunda değiştirmeyi amaçlamaktadır. Bu aşamada kişinin yapması gereken işlem basamakları 6 tanedir:             

1. Sorunların Tanımlanması a. Duygusal semptomların tanınması b. Sorunun formüle edilmesi 2. Hedeflerin Belirlenmesi 3. Olası Çözüm Seçeneklerinin Üretilmesi (beyin fırtınası, yeniden çerçevelendirme, boş sandalye tekniği, terapistin önerileri) 4. Uygun Çözümün Seçilmesi 5. Seçilen Çözümün Uygulanması 6. Uygulamanın Gözden Geçirilmesi ve Değerlendirilmesi

Dinlediginiz için tesekkürler... Dinledi ğ iniz için te ş ekkürler