1. Έλληνες πρωθυπουργοί της Μεταπολίτευσης: διαδρομή προς την πολιτική ανάδειξη ή προς το πολιτικό πεπρωμένο; Δέσποινα Βαλάση, Υπ. Διδάκτορας Πανεπιστημίου Κρήτης Γεράσιμος Κάρουλας, Διδάκτορας Πανεπιστημίου Αθηνών 2 ο Τακτικό Συνέδριο «Αλλάζοντας την Ελλάδα και τον κόσμο: Ιδέες και πολιτική», Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Λουτράκι, 11-13 Δεκεμβρίου 2015

2. Θεωρητικό πλαίσιο Οι θεωρίες για τις ελίτ παρέχουν ένα σημαντικό πλαίσιο ερμηνείας της ανάδειξης των ηγετικών πολιτικών ομάδων στα ανώτερα πολιτικά και πολιτειακά αξιώματα. Οι προσεγγίσεις αυτές συχνά στερούνται διεπιστημονικότητας, δίνοντας έμφαση είτε στην κοινωνιολογική είτε την πολιτική παράμετρο. Από κοινωνιολογική σκοπιά η έμφαση δίνεται σ' όλα εκείνα τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, όπως η εκπαίδευση, το οικογενειακό περιβάλλον, το επάγγελμα που συμβάλλουν στη διατήρηση ή την είσοδο σ' ένα υψηλό κοινωνικό status (Bourdieu, 1989). Από πολιτική σκοπιά το ενδιαφερον προσανατολίζεται στη μελέτη της διαδικασίας στρατολόγησης (recruitment), της ανάδειξης (emerging) και αναπαραγωγής (reproduction) στο καθεστώς των πολιτικών ελίτ (Dogan, 2003˙Best-Cotta, 2007˙ Cotta- Verzichelli, 2007˙ Higley, 2011).

3. Οριοθέτηση Μελέτης Ανάλυση της κοινωνικοπολιτικής διαδρομής των ελλήνων πρωθυπουργών της Γ' Ελληνικής δημοκρατίας, ξεκινώντας από το οικογενειακό περιβάλλον και παρελθόν και τα μαθητικά τους χρόνια έως και την ολοκλήρωση της πολιτικής τους καριέρας. Βασικός στόχος αποτελεί αφενός η ανάδειξη της «διαδρομής» (trajectory) που οδήγησε στην ανάληψη του ανώτερου, από πλευράς αρμοδιοτήτων, πολιτικού αξιώματος και αφετέρου οι αλλαγές που μπορούν να παρατηρηθούν στα «πρότυπα» (paths) αυτών των διαδρομών με το πέρασμα των ετών.

4. Παράμετροι έρευνας Έμφαση δίνεται στη μελέτη σειράς παραμέτρων όπως: Το γενεαλογικό δέντρο των ελλήνων πρωθυπουργών Η ύπαρξη ή μη πολιτικής οικογενειακής παράδοσης Η εκπαιδευτική διαδρομή (δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση) Η επαγγελματική σταδιοδρομία στην Ελλάδα και το εξωτερικό Ο βαθμός κοσμοπολιτισμού Οι κύριες πηγές ανάδειξης στα αξιώματα των ελίτ Η διαδικασία ανάδειξης στο αξίωμα του αρχηγού κόμματος Η ευκολία ανάδειξης και η διάρκεια παραμονής στα αξιώματα των πολιτικών ελίτ Ο βαθμός επαγγελματοποίησης των ελλήνων πρωθυπουργών

5. Μεθοδολογία Ποιοτική έρευνα με τη μέθοδο της προσωπογραφίας. Πρόκειται για ιστορική μέθοδο που τα τελευταία χρόνια αξιοποιείται και από άλλες Κοινωνικές Επιστήμες, για τις οποίες αποτελεί κυρίως μέθοδος προσέγγισης και λιγότερο μια sui generis μέθοδο (Verboven, Carlier, Dumolyn, 2005) Πληθυσμός έρευνας: το σύνολο των ελλήνων πρωθυπουργών (εκλεγμένων ή μη) της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας (1974- Ιανουάριος 2015) Συλλογή Στοιχείων: ανάλυση βιογραφικών στοιχείων όπως προκύπτουν από την σχετική βιβλιογραφία, αρχεία και ιδρύματα, who’s who, αυτοβιογραφίες, διαδικτυακές πηγές (επίσημοι ιστότοποι πολιτικών, ελληνικού κοινοβουλίου, ενημερωτικών site). ** Στην πορεία της έρευνα θα αξιοποιηθεί και η μέθοδος των δομημένων συνεντεύξεων για την συμπλήρωση της «προσωπο-γραφίας».

6. Ερευνητικά ερωτήματα- υποθέσεις εργασίας Σε ποιο βαθμό η κοινωνικοπολιτική πορεία που ακολουθούν τα συγκεκριμένα πολιτικά στελέχη, ακολουθεί μια προδιαγεγραμμένη διαδρομή ανάδειξης στα κυριότερα αξιώματα των πολιτικών ελίτ; η ύπαρξη ενός υψηλού κοινωνικοοικονομικού οικογενειακού περιβάλλοντος αναμένεται να απεικονίζεται και στην εκπαιδευτική διαδρομή των συγκεκριμένων στελεχών και κυρίως στην παρακολούθηση εκπαιδευτικών διαδρομών αντίστοιχων του περιβάλλοντος προέλευσης. τα συγκεκριμένα στελέχη αναμένεται να παρουσιάζουν έναν υψηλό βαθμό κοσμοπολιτισμού λόγω της εκπαιδευτικής και επαγγελματικής τους διαδρομής. Η ύπαρξη ή μη οικογενειακής παράδοσης αναμένεται να έχει αντίκτυπο σε μια σημαντική σειρά από παραμέτρους όπως ο βαθμός επαγγελματοποίησης των συγκεκριμένων στελεχών. Η ύπαρξη μιας συγκεκριμένης διαδρομής με βασική στοχο την πραγματοποίηση πολιτικής καριέρας αναμένεται να αποτυπώνεται σε μια σειρά από παραμέτρους όπως η ηλικία ενασχόλησης με την πολιτική, η χρόνια παραμονή και εναλλαγή στα αξιώματα των ελίτ.

7. Αποτελέσματα της έρευνας Από το σύνολο των μέχρι σήμερα ευρημάτων, θα παρουσιαστούν δεδομένα που σχετίζονται :  με κοινωνιολογικούς παράγοντες (δημογραφικά δεδομένα, εκπαιδευτική διαδρομή και εκπαιδευτικό κεφάλαιο, επαγγελματική διαδρομή και status, βαθμός κοσμοπολιτισμού (cosmopolitanism)) και  με πολιτικούς παράγοντες (οικογενειακή παράδοση και πολιτική διαδρομή)

8. Δημογραφικό προφίλ Η μελέτη των δημογραφικών δεδομένων (όπως το φύλο και ηλικία) των ελλήνων πρωθυπουργών δείχνει ότι:  ο θεσμός της πρωθυπουργίας στην Ελλάδα αποτελεί «ανδρικό προνόμιο»  για την πλειονότητα των ελλήνων πρωθυπουργών η ιστορία – κοινωνική, οικονομική, πολιτική – της χώρας είναι «βιωμένη ιστορία». Η μελέτη του έτους γέννησης δείχνει ότι: ▫πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο γεννήθηκαν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο Ξενοφών Ζολώτας ▫ως τα τέλη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου γεννήθηκαν ο Γεώργιος Ράλλης, ο Ανδρέας Παπανδρέου και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης ▫την περίοδο του Μεσοπολέμου γεννήθηκαν ο Τζανής Τζανεττάκης και ο Κώστας Σημίτης ▫την μεταπολεμική περίοδο γεννήθηκαν ο Κώστας Καραμανλής, ο Γιώργος Παπανδρέου, ο Λουκάς Παπαδήμος και ο Αντώνης Σαμαράς ▫στην μεταπολιτευτική περίοδο γεννήθηκε ο Αλέξης Τσίπρας

9. Εκπαιδευτικό κεφάλαιο - εκπαιδευτική διαδρομή 5 πρωθυπουργοί είναι απόφοιτοι «ελίτ ιδιωτικών σχολείων». Από τους υπόλοιπους 7 οι 4 είναι απόφοιτοι πειραματικών και προτύπων σχολείων (δηλ. δημόσιων σχολείων «αριστείας») Στο σύνολο τους είναι απόφοιτοι πανεπιστημίου, ενώ όλοι οι πρωθυπουργοί που γεννήθηκαν από το μεσοπόλεμο και μετά είναι κάτοχοι μεταπτυχιακού διπλώματος. 5 εξ’ αυτών είναι και κάτοχοι διδακτορικού διπλώματος Με την εξαίρεση δύο πρωθυπουργών, του Α. Τσίπρα (πολ. μηχανικός) και Τζ. Τζανετάκη (στρατιωτικός), η επιλογή των αντικειμένων σπουδών αποτελούν χρήσιμο κεφάλαιο για την μετέπειτα πολιτική τους καριέρα, καθώς όλοι οι υπόλοιποι διαθέτουν πτυχία είτε νομικής είτε κοινωνικών επιστημών (οικονομικά, πολιτικές επιστήμες, κοινωνιολογία) Με εξαίρεση τον Α. Τσίπρα, όλοι οι πρωθυπουργοί που γεννιούνται από το μεσοπόλεμο και μετά έχουν παρακολουθήσει σπουδές στο εξωτερικό

10. Επαγγελματική διαδρομή Η άσκηση επαγγελματικής καριέρας εκτός πολιτικής, σχετίζεται άμεσα με την ύπαρξη ή μη οικογενειακής παράδοσης στην πολιτική. Με την εξαίρεση του Α. Παπανδρέου και του Τζ. Τζανετάκη, όλοι οι υπόλοιποι πρωθυπουργοί που προέρχονται από πολιτικά τζάκια έχουν περιορισμένη ή και καθόλου επαγγελματική καριέρα εκτός πολιτικής Όλοι οι πρωθυπουργοί που γεννιούνται κατά την μεταπολεμική περίοδο (με την εξαίρεση του Λ. Παπαδήμου) παρουσιάζουν πολύ σύντομη ή και καθόλου επαγγελματική καριέρα (Γ. Παπανδρέου και Α. Σαμαράς) Επαγγελματική σταδιοδρομία αποκλειστικά στην Ελλάδα είχαν οι πρωθυπουργοί που προέρχονταν από τη ΝΔ, ενώ σημαντική διεθνή καριέρα είχαν κυρίως πρωθυπουργοί του ΠΑΣΟΚ (Κ. Σημίτης, Α. Παπανδρέου), ο Ξ. Ζολώτας και ο Λ. Παπαδήμος

11. Βαθμός κοσμοπολιτισμού Ξένες Γλώσσες Δευτεροβάθμια εκπαίδευση Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση Εργασία/ Διαμονή στο εξωτερικό Βαθμός Κοσμοπολ ιτισμού Πρωθυπουργός√ = 1 √√ > 1 Διεθνής προσανατολισμός σχολείου Ελλάδα & Εξωτερικό Μόνο εξωτερικό Κ. Καραμανλής √√ √ ΜΕΤΡΙΟΣ Γ. Ράλλης √√ ΜΕΤΡΙΟΣ Α. Παπανδρέου √√√√ ΠΟΛΥ ΥΨΗΛΟΣ Τζ. Τζαννετάκης √ √ ΜΕΤΡΙΟΣ Ξ. Ζολώτας √√ √√ ΥΨΗΛΟΣ Κ. Μητσοτάκης √ √ ΜΕΤΡΙΟΣ Κ. Σημίτης √√ √√ ΥΨΗΛΟΣ Κ. Καραμανλής √√ √ √ ΥΨΗΛΟΣ Γ. Παπανδρέου √√√√ √ ΠΟΛΥ ΥΨΗΛΟΣ Λ. Παπαδήμος √ √√√ ΠΟΛΥ ΥΨΗΛΟΣ Α. Σαμαράς √√√√ √ ΠΟΛΥ ΥΨΗΛΟΣ Α. Τσίπρας √ ΧΑΜΗΛΟΣ

12. Οικογενειακή παράδοση πρωθυπουργών Οι 7 από τους 12 πρωθυπουργούς της Γ΄ Ελληνικής δημοκρατίας προέρχονται από κάποια πολιτική οικογένεια, ενώ στους 2 που δεν προέρχονται από πολιτική οικογένεια συμπεριλαμβάνονται και ο Ξ. Ζολώτας και ο Λ. Παπαδήμος οι οποίοι δεν ήταν επαγγελματίες πολιτικοί, καθώς και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ο οποίος δημιούργησε το δικό του πολιτικό τζάκι… … συνεπώς ο νεποτισμός αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα των πρωθυπουργών της μεταπολίτευσης Η ύπαρξη οικογενειακής παράδοσης στην πολιτική συνδέεται με μια σειρά από χαρακτηριστικά που αναφέρονται στην πολιτική διαδρομή των συγκεκριμένων στελεχών (π.χ. έναρξη πολιτικής καριέρας, ανάδειξη, παραμονή στα αξιώματα των ελίτ). Ειδικότερα,

13. Πολιτική διαδρομή ΠρωθυπουργόςΗλικία εισόδου στην πολιτική Διάρκεια παραμονής Συνεχής Παραμονή Οικογενειακή παράδοση Κ. Καραμανλής2835*ΝαιΌχι Γ. Ράλλης3230*ΌχιΝαι Α. Παπανδρέου4525*Ναι Τζ. Τζαννετάκης5030Ναι Ξ. Ζολώτας702Όχι Κ. Μητσοτάκης2848*ΌχιΝαι Κ. Σημίτης4528ΝαιΌχι Κ. Καραμανλής3326**Ναι Γ. Παπανδρέου2933**Ναι Λ. Παπαδήμος641Όχι Α. Σαμαράς2630**ΌχιΝαι Α. Τσίπρας356**ΝαιΌχι *Σύνολο πολιτικής καριέρας συμπεριλαμβανομένου και την περίοδο πριν τη Μεταπολίτευση ** Η διάρκεια παραμονής αφορά την μέχρι τώρα καριέρα τους, καθώς δεν έχει ολοκληρωθεί

14. Αρχικά συμπεράσματα Η εκπαιδευτική τους διαδρομή στις περισσότερες των περιπτώσεων έχει χαρακτηριστικά αναπαραγωγής σ' ένα σύστημα ελίτ εκπαίδευσης Η μη ύπαρξη ενός εθνικού συστήματος αριστείας συμβάλλει ώστε τα συγκεκριμένα στελέχη να ακολουθούν αντίστοιχα συστήματα του εξωτερικού Η επιλογή και άσκηση επαγγελμάτων μπορούν να αξιοποιηθούν ως κεφάλαιο στη διαδρομή της πολιτικής τους καριέρας (βλ. πτυχίο Νομικής) Ο βαθμός κοσμοπολιτισμού των ελλήνων πρωθυπουργών είναι ιδιαίτερα υψηλός ειδικά μεταξύ των νεότερων σε ηλικία πρωθυπουργών, εκείνων που προέρχονται από ανώτερα κοινωνικά στρώματα της ελληνικής κοινωνίας και από πολιτικές οικογένειες Η ύπαρξη οικογενειακής παράδοσης επηρεάζει ουσιαστικά τόσο τα κοινωνικά όσο και τα πολιτικά χαρακτηριστικά των πρωθυπουργών Η πολιτική διαδρομή των ελλήνων πρωθυπουργών παρουσιάζει έντονα στοιχεία επαγγελματοποίησης

15. «Η επιστήμη διαχωρίζει αυτό που εμφανίζεται ενωμένο και ενώνει αυτό που μοιάζει χωρισμένο» Marcel Mauss Σας ευχαριστούμε για την προσοχή σας!