2. ارائه یک برنامه بالینی مراقبت معنوی

3. تعاریف معنویت

4. تعاریف معنویت
معنویت یک پدیده جهانی است، هر چند تعریف جهانی ندارد (6). مشکلی که در ارتباط با معنویت وجود دارد اینست که در مطالعات، تعریف واحدی از معنویت فراهم نشده است (7،8).

5. در تعریف معنویت، دانشمندان و محققان تعاریف زیادی ارائه نموده‌اند که به برخی از آن‌ها در ذیل اشاره شده است:
دان و همکاران (2009) معنویت را به معنای جستجوی فرد برای تقدسات، توانایی فرد برای برتری یافتن، سفر زندگی، تمرکز بر معنا و هدف در زندگی، ارتباط نزدیک با خود، دیگران و محیط تعریف می‌کنند (8

6. از دیدگاه ویلاگومزا (2006) معنویت به عنوان ارتقاء دهنده سلامتی، شاهرگ و شریان اصلی ابعاد دیگر انسان و حائلی برای وقایع روانی، عاطفی و جسمی مرتبط با بیماری و طریقه‌ای که انسان بوسیله آن احساسش را از وقایع زندگی می‌سازد و هدف هستی خود را در بیماری‌های تهدید کننده حیات، می‌یابد؛ توصیف شده است (6).

7. معنویت به عنوان انرژی، معنا، هدف و آگاهی در زندگی آمده‌است (14).
معنویت، جستجوی مداوم برای یافتن معنا و هدف زندگی، درک عمیق و ژرفای ارزش زندگی، وسعت عالم، نیروهای طبیعی موجود و نظام باورهای شخصی است (14).

8. در یک تعریف نسبتا جامع‌تر و دقیق‌تر در سنخ معنویت فرادینی با رویکرد روان‌شناختی، معنویت را به‌عنوان «تلاشی در جهت پرورش حساسیت نسبت به خویشتن، دیگران، موجودات غیرانسانی و خدا، یا کندوکاوی در جهت آنچه برای انسان شدن مورد نیاز است و جستجویی برای رسیدن به انسانیت کامل دانسته‌اند» (5،14).

9. معنويت، بر اساس برخي تحقيقات، پيش‌بيني‌كننده قوي اميد و ارتقاءدهنده سلامت روان به شمار مي‌رود (Davis 2006; Moss & Dobson 2006).

10. معنویت بر چگونگی تطابق افراد هنگامی که بیماری حاد، فقدان، غم یا تغییری بزرگ در زندگی را تجربه می کنند تأثیر گذار است و آنها از منابع معنوی برای کمک به تطابق یا برآورده کردن نیازهای معنوی خود استفاده می کنند (2009, p Potter & Perry) در این راستا پاکیسکی(2010) معتقد است که معنویت نقش مهمی در زندگی بیماران مبتلا به بیماری های وخیم و در حال مرگ بازی می کند.

11. معنویت و مذهب : تفاوت یا شباهت؟

12. :
بحث‌های موجود در مورد معنویت، منجر به این شده‌است که معنویت امری ذهنی، مبهم و قطبی شود.

13. انتهای یک طیف، به معنویت مترادف با مذهب نگریسته شده‌است در حالی که در انتهای دیگر طیف برای تمام افراد فاقد اعتقاد به خدا نیز، به کار می‌رود (41).

14. اخیرا دریافته‌اند که معنویت و مذهب از یکدیگر متفاوتند (9).

15. در واقع معنویت بصورت رایج در ارتباط نزدیک و در کنار مذهب قرار می‌گیرد، اما در حقیقت این دو واژه هم معنای یکدیگر نیستند (42).

16. هر چند معنویت می‌تواند، در اعتقادات و اعمال مذهبی اظهار شود اما معنویت می‌تواند خیلی وسیع‌تر و شامل ارتباط با خدا یا یک قدرت برتر یا با خانواده، یا جوامع (انجمن‌های فرهنگی) باشد (35).

17. کلمه مذهب از ریشه لاتین Religar به معنای به هم پیوستن است
کلمه مذهب از ریشه لاتین Religar به معنای به هم پیوستن است. معنویت از ریشه لاتین Spiritualitas به معنای تنفس است و مفهومی وسیع‌تر از مذهب دارد و به طور اولیه یک روند پویا، شخصی و تجربی است (44 ).

18. به عنوان یک تعریف اصولی و اساسی می‌توان گفت که دین یا مذهب عبارتست از پیکره یا هیئتی از یک سلسله اعتقادات و مبانی نظری و عملی در مورد آنچه یک جامعه به عنوان الهی و مقدس تلقی کند (48).

19. اعتقادات و اعمال مذهبی سنتی هستند، معنویت جهانی و فردی است
اعتقادات و اعمال مذهبی سنتی هستند، معنویت جهانی و فردی است. در حقیقت مذهب مرتبط با فرهنگ و جامعه است و زیرمجموعه‌ای از معنویت است.

20. گرچه معنویت هسته همه مذاهب است، هر مذهبی، معنویت را بر اساس پارامتر‌های چارچوب وابسته به علم الهی، با تعریف اعتقادات، تشریفات و اعمال مذهبی، مفهوم سازی کرده است (31).

21. مراقبت معنوی
در پرستاری

22. شواهد حاکی از آن است که نیازهای معنوی بیماران در زمان ابتلا به بیماری مورد توجه قرار نمی گیرد (Delaney & Barrere 2008)، این در حالیست که تأمین نیازهای معنوی افراد بستری، در سرعت بهبودی و دستیابی به سلامت معنوی و کاهش و کنترل اضطراب و افسردگی بسیار مهم است (صفاری فرد 1378، ص.ص.5-4).

23. مراقبت معنوی جزء جدایی ناپذیر مراقبت پرستاری است (Taylor et al. 2008, p.1094).

24. بدون شک مراقبت معنوی قسمتی از مراقبت کل گراست
بدون شک مراقبت معنوی قسمتی از مراقبت کل گراست. اکثریت مدل های پرستاری بر رویکرد کل نگر تاکید می کنند. اگر این نظر درست باشد، بنابراین غالب الگوهای پرستاری مفهوم معنویت را عنوان می دارند، بنابراین اساسی است که پرستاران چنین مراقبتی را در عملکرد بالینی خود ارائه دهند (کریم اللهی 1386، ص.ص. 5-4).

25. از پرستاران خواسته می شود که به مفهوم مراقبت کل نگر متعهد باشند و اهمیت توجه به جنبه های جسمی، روانی، عاطفی، اجتماعی و معنوی را بشناسند. شواهد نشان می دهد که چهار نیاز اول، شناخته شده و در مراقبت ها نیز اجرا می‌شود، اما حیطه مراقبت معنوی، حیطه ای است که مکررا نادیده گرفته می شود Mc sherry 2006

26. انجمن پرستاران امریکا، در بیان استانداردهای عملکرد بالینی،
بعد معنوی را مرکز ثقل بررسی پرستاری عنوان کرده است. بیشتر نظریه پردازان پرستاری در سال های اخیر مثل تراول‌بی، نیومن و واتسن در نوشته های خود به بعد معنوی توجه کرده اند (Lemmer 2002) .

27. انجمن تشخیص پرستاری آمریکای شمالی«دیسترس معنوی»را نوعی تشخیص پرستاری شناخته است و نظام طبقه بندی مداخلات پرستاری، «تسهیل رشد معنوی» و حمایت معنوی را به عنوان مداخلات پرستاری طراحی کرده است و در بیانیه خود آورده است که پرستاران باید مراقبت معنوی را نیز برای بیماران خود فراهم آورند(Jain 2001)

28. درحال حاضر در ایالات متحده امریکا به پرستاران دستور داده شده که مراقبت معنوی را به فعالیت های روزانه خود به عنوان بخشی از فعالیت خود بیفزایند و اضافه می کند که مراقبت معنوی به عنوان جنبه مهمی از فعالیت های پرستاری پذیرفته شده است). در حال حاضر در غرب برای اینكه بیمارستانها اعتبار دریافت كنند باید به بیماران مراقبت معنوی ارائه دهند (Wensley 2004

29. وضعیت مراقبت معنوی در ایران و خارج کشور حال حاضر
کریم الهی(1386) در پایان نامه خود با عنوان طراحی مدل مراقبت معنوی در پرستاری ایران به این مطلب اشاره می کند که یکی از نگرانی هائی که در حرفه پرستاری در ایران به چشم می‌خورد این است که ارائه مراقبت معنوی به بیماران ناکافی است (ص34).

30. گریزلی و همکاران (2001) معقد است پرستاران، مراقبت معنوی را بسیار ضعیف درک کرده اند و در نتیجه اغلب اوقات نیازهای معنوی در متن مراقبت های سلامتی، مورد غــفلت واقع می شود. پرستارانی که مراقبت های معنوی را فراهم و از آن حمایت می کنند در اقلیت هستند و آنهایی که مراقبت معنوی ارائه می دهند آن را ثبت نمی کنند

31. در هر صورت در پرستاری، در این مورد که توجه بیشتری باید به ابعاد معنوی فرد در متن مراقبت ها صورت بگیرد توافق عمومی وجود دارد، هر چند که تحقیقات اندکی در مورد آن انجام شده است،

32. این درحالی است که در زمینه ارائه مراقبت معنوی به بیماران، بیش از همه بیماران مزمن که به دلیل شرایط خاص بیماری و مزمن بودن بیماریشان گرایش فراوان به سمت موضوعات معنوی و مذهبی پیدا می کنند، در درجه نخست اهمیت قرار می‌گیرند (Wensley 2004).

33. مطالعه پیشرفت حرفه پرستاری در طول تاریخ نشانگر میراثی معنوی، غنی وعمیق است. در پرستاری همه جانبه (مراقبت کل نگر)، پرستار مراقبت را نه‌تنها برای جسم و ذهن بلکه برای روح مددجو نیز فراهم می‌سازد. برآورده ساختن نیازهای معنوی بیمار موجب کاهش رنج وی شده و موجب بهبودی جسمی و ذهنی (روانی) می‌گردد (2،3).

34. پرستاران بیماران را به عنوان یک کل می‌بینند: جسم، ذهن، روح
پرستاران بیماران را به عنوان یک کل می‌بینند: جسم، ذهن، روح. با استفاده از این مدل کل‌نگر، معنویت تأثیر مثبتی بر سلامت فرد می‌گذارد، زیرا روح، ذهن را و ذهن بدن را کنترل می‌کند، بنابراین معنویت به زندگی فرد نفوذ می‌کند (4، 5، 6، 7، 8). هنگامی‌که بپذیریم در مراقبت پرستاری به صورت کل‌نگر به بیمار توجه نماییم، توجهات معنوی نمی‌تواند مورد غفلت قرار گیرد (9).

35. پرستاران ارائه مراقبت کل نگر، ارزش معنویت را دریافته و فهمیده‌اند که چطور سلامت‌معنوی بیمارانشان را بررسی نمایند و قادرند تشخیص پرستاری مربوط به آن را مشخص نموده و اهداف را تنظیم و مداخلات پرستاری را برای دستیابی به سلامت‌معنوی فراهم کنند. این پرستاران با تجربه می‌توانند نیازهای معنوی بیمارانشان را به راحتی فراهم نمایند، بطوریکه می‌توان ادعا کرد معنویت و مراقبت پرستاری در اصطلاح تعاملات پرستار و بیمار تنیده شده است (10).

36. تحقیقات در دهه اخیر قویا حاکی از آن است که توجه به نیروهای معنوی ، به عنوان نیازی که به بیماران آرامش، نیرو و نشاط می‌بخشد مورد توجه نظریه پردازان پرستاری بوده است (1).
آن‌ها معتقدند، اثر بخشی این نیروها تا به آنجاست که می‌تواند مایه اصلاح، بهبودی بیماری و افزایش توان شخصیتی در روابط بین فردی گردد (2)،

37. لذا منابع معنوي براي بيماران، منابع سازگاري مهمي هستند که در طول فرايند بيماري مورد استفاده قرار مي‌گيرند. اين منابع با رضايت‌مندي فرد از زندگي خود، سازگاري بهتر، کاهش درد و کاهش اضطراب از مرگ ارتباط دارند. (3، 4، 5).
مطالعات نشان داده‌اند که یافتن معنا در زندگی ارتباط مثبتی با سلامت جسمی و روانی دارد و معنا در زندگی اثر خنثی کننده‌ای در مقابل استرس دارد (6).

38. منابع مختلف به این نتیجه رسیده‌اند که بسیاری از تئوری‌ها و مدل‌های پرستاری، بسیار کم به معنویت و مراقبت معنوی پرداخته‌اند، هر چند تئوری پردازان مفهوم مراقبت کل‌نگر و اینکه افراد نیازهای معنوی دارند را پذیرفته‌اند (7).
شواهدی که از منابع بدست می‌آید، اذعان می‌‌دارند که مفاهیم معنویت و مراقبت معنوی در پرستاری هنوز در مرحله تکاملی هستند؛ چراکه این مفاهیم هنوز در حال طبقه بندی و رده بندی شدن می‌باشند (8).

39. به منظور اعمال مراقبت معنوی سه فعالیت کلیدی باید توسط پرستار انجام شود.
1- با بیمار بودن در هنگام تجربه درد، رنج یا سایر مشکلات یا نیازها
2- گوش دادن به نگرانی و احساسات بیمار مثل ترس، خشم، تنهایی، افسردگی یا اندوه که می‌توانند دستیابی به سلامت را به تأخیر اندازد

40. 3- لمس کردن بیمار هم به طور فیزیکی، عاطفی و هم معنوی تا آن‌ها را از ارتباط‌شان با سایر، خانواده و خدا مطمئن سازد. همراه بودن با بیمار، قلب مراقبت بهداشتی است. توانایی گوش دادن هم یک هنر است و هم یک مهارت آموختنی و نیاز دارد که پرستار به طور کامل به مددجو با گوش‌ها و چشم‌ها و ذهنی باز به بیمار توجه کند. لمس مهربان و همدلانه و از روی عشق شاید مهم‌ترین بعد از مراقبت معنوی پرستاری باشد (23).

41. مداخلات پرستاری از پیش تعیین‌شده جهت رسیدگی پرستاری شامل:
لمس، حضور، گوش دادن فعال، تسهیل انجام تشریفات مذهبی و فراهم نمودن حمایت معنوی می‌باشد. نتایج مورد انتظار شامل احساسات مثبت به صورت کلامی توسط بیمار یا شرکت در فعالیت‌های معنوی و... می‌باشد (24).
هر چند روش‌های گوناگونی از مراقبت معنوی، در مقالات پرستاری مورد بحث قرار گرفته است، بسیاری از این مقالات، برای مفهوم‌سازی این مراقبت، به فرایند پرستاری مراجعه می‌کنند (24، 25).

42. مهارت‌های مورد نیاز برای تأمین مراقبت معنوی
مهارت‌های ارتباط بین فردی
گوش دادن با توجه
ارتباطات غیر کلامی
گسترش اعتماد
حساسیت
صداقت
خود آگاهی
تشریک مساعی
نیازهای مذهبی
شناخت محدودیت‌های خود (26)

43. ساختار مراقبت معنوی
شامل موارد زیر است که از رساله دکتری خانم کریم اللهی با عنوان طراحی مدل مراقبت معنوی در ایران (1386) بدست آمده است:
اجزاء مراقبت معنوی (بیمار-پرستار-منابع معنوی- محیط معنوی)
موانع مراقبت معنوی (موانع مربوط به پرستار- موانع مربوط به بیمار- موانع مربوط به محیط)

44. در مراقبت معنوی باید نیازهای معنوی بیماران بررسی شده و توسط مراقبین رفع گردد. رفع این نیازها منجر به رفع دیسترس معنوی می گردد که در نهایت سلامتی معنوی را برای بیماران به ارمغان می آورد.
منابع مختلفی برای ایجاد دیسترس معنوی در بیماران وجود دارد که اهم آن، خود بیماری و بستری شدن در بیمارستان می باشد.

45. نمودهای مراقبت معنوی شامل تظاهراتی است که در حین انجام مراقبت معنوی توسط پرستار و سایر مراقبین می توان مشاهده کرد که شامل همدردی، گوش دادن می باشد این اجزا در جدول زیر آورده شده است.

46. اجزاء مراقبت معنوی: نیاز معنوی سلامتی معنوی منابع دیسترس معنوی
نمودهای مراقبت معنوی

47. موانع مراقبت معنوی:
برای انجام مراقبت معنوی موانعی وجود دارد که می تواند مربوط به خود بیمار- پرستار یا محیط باشد:
احساس روزمرگی
احساس نتوانستن
انتظار بالا از بیمار
پرستار مبتدی
خستگی پرستار
خودآگاهی
عدم آگاهی
عدم تامل
عدم قدرت پرستار
نا امیدی پرستار
ناتوانی جسمی پرستار
موانع مربوط به پرستار
موانع مربوط به بیمار
موانع مربوط به محیط

48. الگوی مراقبت معنوی در بیماران:
خدا به عنوان شفا دهنده اصلی
بیماران به عنوان واسطه فیض
پرستار به عنوان وسیله
محیط معنوی

49. اجزای الگوی مراقبت معنوی:
تسهیل عبادت
حمایت معنوی
کمک به معنا یابی
مرافبت معنوی
سلامت معنوی
آموزش

50. ساختار مراقبت معنوی در بیماران بستری
موانع مراقبت معنوی
موانع مربوط به بیمار
موانع مربوط به پرستار
موانع مربوط به محیط
ارکان مراقبت معنوی
محیط معنوی
پرستار
بیمار
منابع معنوی
اجزا مراقبت معنوی
نیازهای معنوی
منابع دیسترس معنوی
نمودهای مراقبت معنوی

51. برنامه مراقبت معنوی
قرار دادن امکانات عبادت در اختیار بیمار(مهر و جانماز، چادر نماز برای بیماران زن، قرآن ، مفاتیح، کتاب ارتباط با خدا، تسبیح و سه دست لباس یکبار مصرف
خواندن دعای توسل، روخوانی قرآن کریم به همراه بیمار بر بالین بیمار
حضور روحانی بر با لین بیمار (شامل پاسخ به سوالات بیمار، صحبت پیرامون فلسفه گرفتاری ها، اجر اخروی تحمل سختی ها، راه های رهایی از مصائب با تکیه بر آیات و روایات) و دعا برای بیمار
حمایت از مناسک مذهبی
حضور بر بالین بیمار با رویکرد حمایتی:
دادن اطمینان به بیمار مبنی بر محرمانه ماندن تمامی صحبت ها در نزد پژوهش گر
تشویق بیمار به بیان احساسات، نیازها و نگرانی های بیمار و گوش دادن به تمامی این موارد از طریق ارتباط کلامی و غیر کلامی با بیمار
توضیح مشروح مراحل درمانی ، مراقبتی و پاسخ به سوالات بیمار در مورد بیماری و روند درمان
پاسخ به ابهامات بیمار پیرامون عوارض ناشی از بیماری و رفع نگرانی های موجود در این زمینه
گرفتن دست بیمار در زمان صحبت کردن با وی
لمس بیمار با یک رویکرد حمایتی
گوش دادن فعال
پذیرش بیمار بدون پیش داوری
دلداری دادن و امید بخشیدن
تشویق بیمار به بیان احساسات خود (از طریق نوشتن- نقاشی کردن)
حضور حمایتگرانه
فراهم نمودن امکان حضوریکی از اعضای خانواده بر بالین بیمار به مدت یک ساعت
استفاده از سیستم های حمایتی

52. کاربردهای معنویت در پرستاری
درک جنبه معنوی سلامتی انسانی برای پرستاری مهم است، زیرا پرستاری یک رشته عملکردی است که به مسائل انسانی توجه دارد.
اگرچه فراهم کردن مراقبت معنوی برای پرستاران مهم است، تحقیقات پیشنهاد می کند که پرستاران با موانع زیادی برای فراهم کردن این مراقبت مواجه هستند مانند آمادگی علمی ناکافی، فقدان آموزش ضمن خدمت، وقت و پرسنل ناکافی و فقدان خلوت برای مشاوره بیماران.

53. همچنین بسیاری از پرستاران با این دیدگاه که مراقبت معنوی یک موضوع معنوی است و بهتر است که بوسیله روحانیان بیمارستان عملی گردد مراقبت معنوی را پشت گوش می اندازند (نارایانازومی و اونز 2001).
بسیاری از پرستاران تصور می کنند که آمادگی فراهم کردن مراقبت معنوی را ندارند. بنابراین لازم است ماجولهای آموزشی مربوط به معنویت، رشد معنوی و مراقبت معنوی در برنامه ریزی پرستاری ارائه شود.

54. رشد معنوی دانشجویان پرستاری باید در برنامه های درسی فعلی پرستاری وجود داشته باشد، همانطور که در مدل آموزشی پرستاری نایتینگل وجود داشت. توانایی برای فراهم کردن مراقبت معنوی میتواند آموخته شود و در تکامل نقش حرفه ای پرستاری جای گیرد.
برای اینکه پرستاران به عنوان فراهم کننده مراقبت معنوی درنظر گرفته شوند لازم است که از نیازهای معنوی بیماران، مراقبت معنوی و مداخلات معنوی مناسب آگاهی داشته باشند(مک شری و دراپر 1998).

55. مطالعات ما در زمینه ارائه مراقبت معنوی

56. Iranian Journal of Nursing & Midwifery Research
Effect of a spiritual care program on levels of anxiety in patients with leukemia
Abstract
Background: Leukemia is the most common and fatal cancer among young adults. Among all malignancies, it has the greatest effects on emotional and mental aspects of the patients. While 25-33% of patients with non-hematological malignancies suffer from anxiety disorder, some studies have reported the rate among patients with leukemia as high as 50%. Anxiety can negatively affect other important characteristics and parameters in patients with cancer. Furthermore, cancer increases the patients’ spiritual needs. Therefore, spirituality has a significant role in adapting to leukemia and coping with its consequent mental disorders such as anxiety. This study was hence performed to determine the effects of a spiritual care program on anxiety of patients with leukemia.
Iranian Journal of Nursing & Midwifery Research

57. Iranian Journal of Nursing & Midwifery Research
Methods: This randomized clinical trial was conducted in Sayyed-Al-Shohada Hospital affiliated to Isfahan University of Medical Sciences (Isfahan, Iran) in Sixty four adult patients with leukemia were randomly divided into the experiment and control groups. The spiritual care program including supportive presence and support for religious rituals was implemented for 3 days. Anxiety subscale from the 42-item depression, anxiety and stress scale was completed before and after the intervention for both groups. Data was analyzed using descriptive and inferential statistical methods (Chi-square, paired and independent t-tests) in SPSS18.
Iranian Journal of Nursing & Midwifery Research

58. Iranian Journal of Nursing & Midwifery Research
Results: There was no significant difference between the two groups before the intervention. However, after the intervention, mean score of anxiety were significantly lower in the experiment group than in the control group (P < 0.01). There was also a significant difference in the scores of the experiment group before and after the intervention (P < 0.01). Such a difference was absent in the control group.
Conclusions: Our spiritual care program could successfully decrease anxiety levels in patients with leukemia. Therefore, in cases of refractory diseases such as cancer, nurses have to apply a holistic care approach with emphasis on spiritual care.
Key words: Anxiety, Iran, leukemia, nursing, spirituality
Iranian Journal of Nursing & Midwifery Research

59. بررسی تأثیر مراقبت معنوی بر سلامت معنوی بیماران ایسکمیک قلبی بستری در بخش مراقبت‌های ویژه قلب بیمارستان الزهراء(س) در سال 1389
نویسندگان: مهین معینی، طاهره مومنی، حجت اله یوسفی، حیدرعلی عابدی زمینه و هدف: سلامت ‌معنوی بیماران مبتلا به بیماری‌های قلبی‌عروقی بویژه در افراد بستری در بخش مراقبت‌های ویژه، به دلیل بحران بیماری مورد تهدید قرار می‌گیرد. بنابراین ضروری است که مراقبت‌معنوی برای آن‌ها انجام شود. هدف این مطالعه تعیین تأثیر برنامه مراقبت‌معنوی بر سلامت‌معنوی بیماران ایسکمیک‌قلبی بستری در بخش مراقبت‌های‌ویژه بیمارستان الزهراء(س) می‌باشد. روش کار: این مطالعه، یک کارآزمایی ‌بالینی تصادفی ‌شده یک‌سوکور می‌باشد. 64 بیمار ایسکمیک‌قلبی بستری در بخش مراقبت‌های ‌‌ویژه به صورت تصادفی در دو گروه آزمون و کنترل قرار گرفتند برنامه مراقبت‌‌معنوی که شامل حضور حمایت‌گرایانه، حمایت از تشریفات‌مذهبی بیمار و استفاده از سیستم‌های‌حمایتی بود به مدت‌3‌روز انجام پذیرفت و پرسشنامه سلامت‌‌معنوی قبل و بعد از انجام مداخله در هر دو گروه تکمیل گردید. از نرم‌افزار‌آماری اس‌پی‌اس‌اس و آزمون‌های کای‌اسکوئر،‌ تی‌مستقل و تی‌زوج جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات استفاده شد نتایج: میانگین نمره سلامت‌معنوی قبل از انجام مداخله در دو گروه تفاوت معنی‌داری نداشت(84/0P=). میانگین بعد‌وجودی سلامت‌معنوی با001/0=pو میانگین نمره‌کلی سلامت‌معنوی با001/0>p، در گروه آزمون قبل و بعد از انجام مداخله تفاوت معنی‌داری داشت. ولی در میانگین بعد ‌مذهبی سلامت‌معنوی در گروه آزمون قبل و بعد از انجام مداخله با 17/0= p تفاوت معنی‌داری مشاهده نگردید. میانگین نمره بعد‌وجودی سلامت‌معنوی با01/0p= و میانگین نمره‌کلی سلامت‌معنوی با01/0p= در گروه آزمون و کنترل بعد از انجام مداخله تفاوت معنی‌داری داشت. ولی در میانگین بعد‌ مذهبی سلامت‌معنوی در دو گروه بعد از انجام مداخله تفاوت معنی‌داری مشاهده نگردید(25/0p=). بحث و نتیجه‌گیری: نتایج مطالعه نشان ‌داد که برنامه مراقبت‌معنوی، سلامت‌معنوی بیماران ایسکمیک‌قلبی را در بعد‌ وجودی سلامت‌معنوی و سلامت‌معنوی کلی ارتقاء داد و پرستاران می‌توانند جهت ارتقاء سلامت‌معنوی بیماران از برنامه مراقبت‌معنوی استفاده نمایند.

60. منابع

61. مطهری، مرتضی، انسان کامل، انتشارات صدرا، چاپ هجدهم، 1377.
آسایش، حمید، حیدری، فاطمه، استفاده از دعا به عنوان یک رویکرد معنوی در مداخلات شناختی با تأکید بر دعاهای امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، مجله علمی دانشکده پرستاری و مامایی بویه گرگان، دوره چهارم، شماره 2، 1387، ص55-50.
قرآن کریم، سوره مبارکه حجرات، آیات
فلاحی‌خشکناب، مسعود، مظاهری، منیر، معنویت، مراقبت معنوی و معنویت درمانی، انتشارات دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی، چاپ اول، تهران، 1387.
ضیائی، محمد‌صادق، نرگسیان، عباس، آیباغی‌اصفهانی، سعید، نقش رهبری معنوی در توانمندسازی کارکنان دانشگاه تهران، نشریه مدیریت دولتی، دوره 1، شماره 1، 1387، ص86-67.
Villagomeza, LR, Mending Broken Hearts, the Role of Spirituality in Cardiac Illness:a Research Synthesis, , Holistic Nursing Practice, Volume 20, Issue 4, 2006, pp:
Brady, MJ, Peterman, AH, Fitchett, G, A Case for Including Spirituality in Quality of Life Measurment in Oncology, Psycho-Oncology Volume 8, 1999, pp:
Dunn, L, Handley, MC, Dunkin, JW, The Provision of Spiritual Care by Maternal- Infant Unit, Journal of Holistic Nursing, Volume 27, Issue1, 2009, pp:19-28.
Goodall, MA, The Evaluation Of Spiritual Care in a Dementia Care Setting, dementia, Volume 8, Issue 12, 2009, pp:
فلاح، راحله، گلزاری، محمد، داستانی، محبوبه، ظهیرالدین، علیرضا، موسوی، مهدی، اکبری، اسماعیل، اثر بخشی مداخله‌ی معنوی به شیوه گروهی بر ارتقای امید و سلامت روان در زنان مبتلا به سرطان پستان، اندیشه و رفتار، دوره پنجم، شماره 19، 1390، ص
دهشیری، غلامرضا، سهرابی، فرامرز، جعفری، عیسی، نجفی، محمود، بررسی خصوصیات روانسنجی مقیاس بهزیستی معنوی در میان دانشجویان، مجله مطالعات روان شناختی دانشگاه الزهراء(س)، دوره 4، شماره3، 1387، ص
Narayansamy, A, The Impact of Empirical Studies of Spirituality and Culture on Nurse Education, Journal of Clinical Nursing, Volume 15, Issue 7, 2006, pp: 840–851.
O'Brien, ME, Spirituality in Nursing Standing on Holy Ground, Jones and Bartilett Publishers, Third Edition, Massachusetts, 2008.
فرهنگی، علی‌اکبر، رستگار، عباس‌علی، ارائه و تدوین مدل انگیزشی مبتنی بر معنویت کارکنان، دانشور، سال سیزدهم، شماره20، 1385، ص 24-1.
Newlin, k, Knafl, k, Melkus, G, African American spirituality: A concept analysis, Adv nur sci, Volume 25, Issue 2, 2002, pp: 57–70.
Krebs, W, The spiritual aspect of caring: An integral part of health and healing, Gastroenterology nursing, Volume 26, Issue 5, 2003, pp: 212–214.
Bauman, L S, Englert, R A, Comparison of three views of spirituality in oncology nursing , Nursing science quarterly, Volume 16, Issue 1, 2003, pp: 52–59.
Nolan, P, Crawford, P, Towards a rhetoric of spirituality in mental health care, Journal of Advanced Nursing, Volume 26, 1997, pp: 289–294.   
Kennedy, JE, Anne, MA, Rosenberg, BS, Changes in Spirituality and Well being in a Retreat Program for Cardiac Patients, Alternative Therapies in Health and Medicine, Volume 8, Issue 4, 2002, PP: 64-73

62. Dealeman, TP, Kuckelman, A, Frey, BB, Spirituality and Well-Being: an Exploraty Study of the Patient Prespective, Social Science& Medicine Volume 53, Issue 11, 2001, pp:
Garland, ShN, Carlson, LE, Cook, S, Lansdell, L, Speca, M, A non- Randomized Comparision of Mindfulness- Based Stress Reduction and Healing Artts Programs for Fecilitating Post- Traumatic Growgh and Spirituality in Cancer Outpatients, Support Care Cancer, Issue 15, 2007, pp:
Bekelman, DB, DY, SM, Becker, DM, Wittstein, IS, Hendricks, DE, Yamashita, TE, et al, Spiritual wellbeing and Depression in Patients with Heart Failure, journal of general internal medicine, Volume 22, Issue 4, 2007, pp:
Como, JM, Spiritual Practice: A Literature Review Related to Spiritual Health and Health Outcomes, Holistic Nursing Practice, Volume 21, Issue 5, 2007, p:
Breitbart, W, Rosenfeld, B, Christopher, G, Pessin, H, Poppito, Sh, Nelson, Ch, et all, Meaning-Centered Group Psychotherapy for Patients with Advaced Cancer: a Pilot Randomized Controlled Trial, Psycho-Oncology,Volume 19, 2010, pp:21-28.
Shirley, R, Incorporating Spirituality in to Home Care at the End of Life, J Home Health Care Nurse, Volume 26, Issue 3, 2008, pp:
صمدی، پروین، هوش معنوی، اندیشه‌های نوین تربیتی دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه الزهراء، دوره 2، شماره3و4، 1385، ص
همتی مسلک پاک، معصومه، احمدی، فضل‌اله، انوشه، منیره، اعتقادات معنوي و كيفيت زندگي: يك مطالعه كيفي از ديدگاه دختران نوجوان مبتلا به ديابت، كومش، جلد 12، شماره 2 پياپی38، 1389، ص
خرمی مارکانی، عبدالله، یغمایی، فریده، ایزدی، احمد، آموزش معنویت و مراقبت معنوی در پرستاری: چالشی برای برنامه‌ریزی درسی، نشریه علمی-پژوهشی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه شهید بهشتی، دوره 20، شماره 68، 1389، ص49-41.
غباري بناب، باقر، غلامعلي‌لواساني، مسعود، محمدي، محمدرضا، ساخت مقياس تجربيات معنوي دانشجويان، مجله روانشناسي، دوره 9، شماره 3، 1384، ص
کریم‌اللهی، منصوره، طراحی مدل مراقبت معنوی در پرستاری ایران، رساله پایانی جهت دریافت درجه دکتری تخصصی(PHD) پرستاری در سال 1386، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشکده پرستاری و مامایی، 1386.

63. Melanie, MCE, Spiritual Nursing Care: State of the Art, Holistic Nursing Practice, Volume 19, Issue 4 , 2005, pp:
Puchalski, ChM, Beverly, L, Mary, H, Tamara, R, Interdisciplinary Spiritual Care for Seriously Ill and Dying Patients: A Colaborative Model, Cancer Journal: Volume 12 ,Issue 5 ,2006, pp:
Wall, RJ, Engelberg, RA, Gries, CJ, Galva, B, curtis, R, Spiritual Care of Families in the Intensive Care Unit, Critical Care Medicine, 2007, Volume 35, Issue 4, pp:
Pesut, B, Sawatzky, R, To Describe or Prescribe: assumptions Underlying a Prescriptive Nursing Process Approach to Spiritual Care, Nursing Inguiry, Volume 13, Issue 2, 2008, pp:
Puchalski, ChM, Spirituality and End-of-Life Care: A Time for Listening and Caring, Journal of Palliative Medicine, Volume 5, Issue 2, 2002, pp:
غلامعلی لواسانی، مسعود، کیوان زاده، محمد، ارجمند، ندا، مدیریت، استرس شغلی، تعهد سازمانی و رضایت شغلی در پرستاران شهر تهران، روان شناسی معاصر، دوره سوم، شماره2 ،1387، ص73-61.
امیدواری، سپیده، سلامت معنوی؛ مفاهیم و چالش‌ها، فصلنامه تخصصی پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآنی، سال اول، شماره اول، 1387، ص17-8.
Taylor, C, Lillis, C, Lemone, P, Lynn, P, Fundamentals of Nursing, LWW, Lippincott Williams& Wilkins, Sixth Edition, 2008.
Berman, A, Snyder, SJ, Kozier, B, Erb, GL, Fundamental of Nursing, Eight Edition, Pearson Education, 2008.
حبیب‌زاده، حسین، احمدی، فضل‌الله، ونکی، زهره، اخلاقیات در عملکرد حرفه ای پرستاران ایران، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره سوم، شماره5، 1389، ص36-26.
Smith, J, McSherry, W, Spirituality and child development: a concept analysis, Journal of Advanced Nursing, Volume 45, 2004, pp:
Carpener, K, Girvin, L, Kitner, W, Spirituality: A Dimention of Holistic Critical Care Nursing, Dimensions of Critical Care Nursing, Volume 27, Issue 1, 2008, pp:
Brady, MJ, Peterman, AH, Fitchett, G, A Case for Including Spirituality in Quality of Life Measurment in Oncology, Psycho-Oncology Volume 8, 1999, pp:

64. Mueller, PS, Plevak, DJ, Rummans, TA, Religious involvement, spirituality, and medicine: Implications for clinical practice, Mayo Clinic Proceedings, Volume 76, 2001, pp:
Mytko, JJ, Knight, S J, Body, mind and spirit: towards the integration of religiosity and spirituality in cancer quality of life research, Psycho-Oncology, Volume 8, Issue 5, 1999, pp: 439–450.
Shirley, R, Incorporating Spirituality in to Home Care at the End of Life, J Home Health Care Nurse, Volume 26, Issue 3, 2008, pp:
Hollywell, C, Walker, J, Private Prayer as a Suitable Intervention for Hospitalised Patients: a Critical Review of the Literature, Journal of Clinical Nursing, Volume 18, 2008, pp:
صفاری فرد، فرانک، بررسی موانع ارائه مراقبت‌های مذهبی به بیماران بستری در بیمارستان‌های وابسته به دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد پرستاری 1378، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان دانشکده پرستاری و مامایی، 1378.
Datta, NU, Nandan, D, Importance of Spiritual Health in Puplic Health Systems of India, Health and Population, Perspectives and Issues, Volume 31, Issue 3, 2008, pp:
Koenig, HG, Spirituality, Wellness, and Quality of Life, Sexuality, Reproduction& Menopause, Volume2, Issue2, 2004, pp:76-82.
Cotton, S, Larkin, E, Hoopes, A, Cromer, BA, Rosenthal, SL, The impact of adolescent spirituality on depressive symptoms and health risk behaviors, Journal of Adolescent Health, Volume 36, 2005, pp:
دوگاس، بورلیوتیر، اصول مراقبت از بیمار: نگرشی جامع بر پرستاری، ترجمه آتش زاده شوریده، فروزان، برزآبادی‌فراهانی، زیبا، خزایی، ناهید، زهری انبوهی، سیما، ویرایش نیک روان، ملاحت، انتشارات گلبان، چاپ اول، تهران، 1382.
اسدی نوقابی، احمد‌علی، امیدی، شیدا، حاجی‌آقاجانی، سعید، روان پرستاری؛ بهداشت روان(1)، انتشارات بشری، تهران، چاپ اول، 1384.
حاجی‌آقاجانی، سعید، اسدی‌نوقابی، احمد‌علی، روان پرستاری؛ بهداشت روان(1)، انتشارات بشری، تهران، چاپ اول، 1378.
کوشان، محسن، واقعی، سعید، روان پرستاری؛ بهداشت روان( 1)، انتشارات اندیشه رفیع، تهران، چاپ اول، 1383.
رودگر، محمد‌جواد، معنویت گرایی در قرآن، فصلنامه علمی پژوهشی علوم اسلامی، سال چهارم، شماره 14، 1388.
Talor, L, Lemon, L, Fundamentals of Nursing the Art and Science of Nursing Care, Seven Edition, Lippincott Williams& Wilkins, London, 2011.

65. Watson, J, Art, care, spirituality and humanidity. In: Farmer, E(ed)Exploring the spiritual dimensionof care, Quaty Books, Lancaster, 1996.
Berman, A, Snyder, SJ, Kozier, B, Erb, GL, Fundamental of Nursing, Eight Edition, Pearson Education, 2008.
حبیب‌زاده، حسین، احمدی، فضل‌الله، ونکی، زهره، اخلاقیات در عملکرد حرفه ای پرستاران ایران، مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره سوم، شماره 5، 1389، ص36-26.
Adolphs, R, Tranel, D, Damasio, AR, Dissociable neural system for recognizing emotions. Brain and Cognition, Brain and Cognition,Volume 52, Issue 1, 2003,pp:
Dowling, E, Structural relations among spirituality, religiosity, and thriving in adolescence, Applied Developmental Sciences, Volume 8, Issue 1, 2004, pp:
رودگر، محمد‌جواد، معنویت گرایی در قرآن، فصلنامه علمی پژوهشی علوم اسلامی، سال چهارم، شماره 14، 1388.
Krebs, W, The spiritual aspect of caring: An integral part of health and healing, Gastroenterology nursing, Volume 26, Issue 5, 2003, pp: 212–214.
Grdeau, D, whitly, Lesperance, F, Kirmayer, LJ, Spirituality Reconfiguration of Self after a Myocardial Infarection, Influence of Culture and Place, Health& Place, Volume 16, 2010, pp:
Pesut, B, Sawatzky, R, To Describe or Prescribe: assumptions Underlying a Prescriptive Nursing Process Approach to Spiritual Care, Nursing Inguiry, Volume 13, Issue 2, 2008, pp:

66. موقری، محمدرضا، نیکبخت نصرآبادی، بررسی کیفیت ارائه مراقبت‌های توانبخشی معنوی در سالمندان بستری در بخش‌های روانی بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران، فصلنامه پایش، سال دوم، شماره دوم، 1382، ص
Eugene, B, Ross, L, Fagerburge, I, Commentary, Religion, Spirituality and Mental Health, The Journal of Nervous and Mental Disease, Volume 10, 2002, pp:
Tatsumura, Y, Maskarinec, G, Shumay, DM, Kakai, H, Religious and spiritual resources, Alternative Therapies in Health and Medicine, Volume 9, 2003, pp:
Krebs, W, The spiritual aspect of caring: An integral part of health and healing, Gastroenterology nursing, Volume 26, Issue 5, 2003, pp: 212–214.
خرمی مارکانی، عبدالله، یغمایی، فریده، ایزدی، احمد، آموزش معنویت و مراقبت معنوی در پرستاری: چالشی برای برنامه ریزی درسی، نشریه علمی پژوهشی دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه شهید بهشتی، دوره 20، شماره 68، 1389، ص49-41.
Meraviglia, M, Effects of Spirituality in Breast Cancer Survivors, Oncology Nursing Forum-Volume 33, Issue 1, 2006, pp:1-6.
Melanie, MCE, Spiritual Nursing Care: State of the Art, Holistic Nursing Practice, Volume 19, Issue 4 , 2005, pp:
Mcsherry, W, Making Sense of Spring in Nursing Practice: An Interactive Approach, UK: Churchill Livingstone, 2000.
Riege, LS, Mason, CH, BC, MA, Preston, K, Spiritual Care: Practical Guidelines for rehabilitation nurses, Rehabilitation Nursing, Volume 31, Issue 6, 2006, pp:249.

67. عراقی حاج شیخ عبدالنبی،‌روح ایمان در شناخت حقیقت نفس و روح انسان،‌ چاپ اول،‌ تهران، بنیاد پژوهش‌های علمی و فرهنگی نورالاصفیاء، 1382، ص8.
پیل نورمن وینسنت،‌ مثبت درمانی،‌ ترجمه تمدن، توراندخت، چاپ دوم، تهران ،‌انتشارات یاسمین، 1376، ص212.
Krebs, W, The spiritual aspect of caring: An integral part of health and healing, Gastroenterology nursing, Volume 26, Issue 5, 2003, pp: 212–214.
Cavendish, R, Konecny, L, Mitzeliotis, C, Russo, D, Spiritual care activities of nurses using nursing interventions classification (NIC) labels, International Journal of Nursing Terminologies and classifications, Volume 14, 2003, pp:
امیدواری، سپیده، سلامت معنوی؛ مفاهیم و چالش‌ها، فصلنامه تخصصی پژوهش‌های میان رشته‌ای قرآنی، سال اول، شماره اول، 1387، ص17-8.
Mueller, PS, Plevak, DJ, Rummans, TA, Religious involvement, spirituality, and medicine: Implications for clinical practice, Mayo Clinic Proceedings, Volume 76, 2001, pp:
رضایی، محبوبه، سید فاطمی، نعیمه، حسینی، فاطمه، سلامت معنوي در بيماران مبتلا به سرطان تحت شيمي درماني، مجله دانشكده پرستاري و مامايي دانشگاه علوم پزشكي تهران)حيات( ، دوره14 ، شماره 3و 4، 1387، ص39-33.