Психологиялық өлшем теориялары Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің доценті, психология ғылымдарының кандидаты Сатиева Ш.С.

Жоспар 1.Психологиялық өлшем түрлері. 2.Тест және өлшеу теориялары. 3.Психофизика. Сезімталдықты зерттеу әдістері.

Тезаурус Шекара әдісі – топтама зерттеуінің немесе азғана өзгерістерінің, әрең байқалынатын айырмашылықтарының әдісі. Ұстаным әдісі – орташа қателіктер, қайта жаңғырту, реттке келтіру әдісі. Констант әдісі – ақиқат және өтірік оқиғаларының әдісі, жиілік әдісі. Шкалалу (scaling, лат. scala – баспалдақ) – психологиядағы қолданылатын өлшемдер әдістерінің бірі. Психикалық процестер және күй жағдайлар. ерекшеліктерін өлшеу үшін эксперименталды және математикалық тәсілдерінің бірізділігі. «Гало-эффект» - мінездің бөлек ерекшеліктерін бағалауындағы тұлғаның әсерімен байланысты қателіктер. Психологиядағы өлшемдер (англ. measurements in psychology)– психологиядағы зерттелінетін құбылыстар мен объектілір, мысалы тұлғаның моторлық және сөйлеу реакцияларын, түйсіктерін, қабілеттерін, мотивтерін, ұстанымдарын және әрекет- қылықтарын, оның топтағы статусын жүйелер көлемі үшін сандық мәліметтер- сипаттамасының жинақтау процедуралары.

Өлшем- жеке өзі зерттеу әдісі тәжірибенің бір бөлігі ретінде қолдануы мүмкін. Субъектінің іс әрекетін жеке айырмашылықты таңдап алу үшін өлшем жеке әдіс ретінде пайдаланады. Тәжірибе контекстіне зерттеу объектінің көңіл күйін тіркейтін әдіс ретінде қосылып, өзгеріп отырады.

Психологиядағы өлшемдер

Психологиялық өлшем негізі болып математикалық өлшем теориясы есептеледі. Қазіргі кезде-математикалық психологияның үлкен бөлімі. Математикалық көзқараста белгіленген көптеген объект пен символ (сан) бір-бірімен қарым-қатынасы беріледі. Символ (сан) анық бір ережелермен заттарға жазылады.Осы ережелер өлшем шкаласын анықтайды. Шкала (латын сөзі- саты) тура мағынада өлшем приборы дегенді білдіреді.Қазіргі кезде өлшем деген әрбір функцияның конструкциясын түсінік ретінде қолданады. Негізгі бірнеше шкала типтері бар: атау, рет, интервал, қатынас.

Психологияда көптеген нақтылы өлшем әдістемелері қолданады. Әртүрлі негіздемеде психологиялық өлшем мынадай классификацияға бөлінеді: 1. берілген өндірілмеген жиын жұмысы; 2. өлшем заты; 3. шкала түрі; 4. шкала материалының типі; 5. шкала моделі 6. өлшем саны 7. «жиын» күші 8. индивид жаубының типі 9.олар қандай детерминистік немесе сенімділік.

Мынадай әдістер жиі қолданылады: Ранжирлеу әдісі. Барлық объектілер зерттелушінің көз алдында көрініп, өлшеміне қарай ретке келеді. Бірдей парлап теңестіру әдісі. Зерттелушіге парлап объектіні көрсету. Зерттелуші бір- бірінің ұқсастығын бағалайды. Абсолюттік бағалау әдісі.Стимулдар бір-бірлеп беріліп зерттелуші стимулға баға береді. Таңдау әдісі. Жеке тұлғаға бірнеше объектілер беріледі, соның ішінен критерийге сай келетінін анықтайды.

Өлшем затына қарай әдістер мына түрге бөлінеді а) объектілерді шкалаландыру әдісі б) индивидті шкалаландыру әдісі в) біріккен объект пен индивид әдісі

Объектіні шкалаландыру әдісі тәжірибелі немесе өлшем жұмыстарының контекстінің құрылысына кіреді. Маңызына байланысты зерттелушінің мақсаты болмайды, зерттелушінің мақсаты тәжірибе болып келеді. Зерттеуші бұл мақсатты зерттелушінің іс әрекетін айшықтауға, психикасын анықтауға қажет.

Субъектіні шкалаландыру - зерттелуші өлшеу приборының орнына алады, ал зерттеушіні «өлшем» ерекшеліктері аз қызықтырады. Субъектіні шкалаландыру парадигмасы психология облысына психофизикадан өткен.

Біріккен шкалаландыру моделіне тоқтасақ, екі топқа бөлінетін бұл модель объект пен жеке индивид өз ойларын айтқан кезде бір шкала өлшемді көрсетеді. Кумбс ашылу әдісі объект пен индивид бір мөлшердегі шкала да болуы қажет. Индивид бір объектіні басқа объектіге ауыстыруы мүмкін. Индивидтің «идеалды нүктесі» болады,-бұл субъективті эталон. Ал индивид сол субъективті эталонға жақын стимулды таңдап алады.

психофизиканың 3 классикалық әдістерін анықтау: - психофизикалық әдістерді қолдану; - шекара (меже), ұстаным, қоздырығыштар әдістерін зерттеу; - «констант» әдісінің эксперименті

Ұстаным әдісінде Мюллер-Лайер иллюзиясы қолданылды. Физикалық бірлік ұзындығында константтық қателіктер өлшемін