1. طرح تحقيقاتي خاتمه يافته موسسه تحقيقات جنگل ‌ ها و مراتع ارزيابي اكسشن ‌ هاي Elymus hispidus var. villosus و Elymus pertenuis براي عملكرد و كيفيت علوفه در دو شرايط آبي و ديم استان فارس مجري: مهرناز رياست، عضو هيئت علمي مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي فارس هماهنگ كننده: علي اشرف جعفري همكاران: عبدالرضا نصيرزاده و علي‌اصغر پهلوانپور ◙ مقدمه گونه ‌ هاي جنس Elymus از گياهان بسيار مهم خانواده Poaceae مي ‌ باشند که بر اساس فلور ايرانيکا 22 گونه از آن در ايران گزارش شده است. اين جنس، از گياهان مهم مرتعي و بسيار خوشخوراک و از مرغوب ترين گياهان مراتع نيمه استپي و ارتفاعات در ايران مي ‌ باشد ( كاظم پور، 1387). گونه ‌ هاي جنس Elymus از گياهان بسيار مهم خانواده Poaceae مي ‌ باشند که بر اساس فلور ايرانيکا 22 گونه از آن در ايران گزارش شده است. اين جنس، از گياهان مهم مرتعي و بسيار خوشخوراک و از مرغوب ترين گياهان مراتع نيمه استپي و ارتفاعات در ايران مي ‌ باشد ( كاظم پور، 1387). رياست و همكاران (1389) در ارزيابي عملكرد بذر ژنوتيپ ‌ هاي Elymus pertenuis به اين نتيجه رسيدند كه عملكرد بذر با تعداد ساقه، شاخص برداشت، طول سنبله، وزن هزار دانه وسطح برگ رابطه مثبت و معني دار و با شاخص مقاومت به ريزش رابطه منفي و معني دار دارد. رياست و همكاران (1389) در ارزيابي عملكرد بذر ژنوتيپ ‌ هاي Elymus pertenuis به اين نتيجه رسيدند كه عملكرد بذر با تعداد ساقه، شاخص برداشت، طول سنبله، وزن هزار دانه وسطح برگ رابطه مثبت و معني دار و با شاخص مقاومت به ريزش رابطه منفي و معني دار دارد. نتايج تجزيه همبستگي بين صفات در مطالعه فدايي و همكاران (1389) كه بر روي عملكرد بذر 19 ژنوتيپ از گونه Elymus hispidus صورت گرفت نشان داد كه ضرايب همبستگي بين عملكرد بذر با شاخص برداشت، طول سنبله، سطح برگ و طول پدانكل مثبت و معني دار بود، در مقابل عملكرد علوفه با تاريخ ظهور سنبله رابطه منفي و با وزن دانه در سنبله همبستگي مثبت و معني دار داشت. نتايج تجزيه همبستگي بين صفات در مطالعه فدايي و همكاران (1389) كه بر روي عملكرد بذر 19 ژنوتيپ از گونه Elymus hispidus صورت گرفت نشان داد كه ضرايب همبستگي بين عملكرد بذر با شاخص برداشت، طول سنبله، سطح برگ و طول پدانكل مثبت و معني دار بود، در مقابل عملكرد علوفه با تاريخ ظهور سنبله رابطه منفي و با وزن دانه در سنبله همبستگي مثبت و معني دار داشت. ميرزايي ندوشن و همكاران ( 1382) ، تنوع ژنتيكي، وراثت پذيري و همبستگي ساده و چندگانه صفات در 8 جمعيت بومي آذربايجان شرقي و اردبيل، گونه Elymus tauri را بررسي نمودند. در تجزيه واريانس از نظر صفات مورد بررسي تعداد پنجه بارور، تعداد كل پنجه، طول سنبله و طول برگ پرچمي و عملكرد علوفه ( وزن خشك بوته ) تفاوتهاي معني داري در بين جمعيت ‌ ها وجود داشت ولي براي صفات تعداد برگ، ارتفاع بوته و تعداد سنبلچه تفاوت معني داري مشاهده نگرديد. ميزان وراثت پذيري عمومي براي تعداد پنجه بارور، تعداد كل پنجه، طول سنبلچه، طول برگ و عملكرد علوفه خشك در حد متوسط به بالا برآورد شد. ميرزايي ندوشن و همكاران ( 1382) ، تنوع ژنتيكي، وراثت پذيري و همبستگي ساده و چندگانه صفات در 8 جمعيت بومي آذربايجان شرقي و اردبيل، گونه Elymus tauri را بررسي نمودند. در تجزيه واريانس از نظر صفات مورد بررسي تعداد پنجه بارور، تعداد كل پنجه، طول سنبله و طول برگ پرچمي و عملكرد علوفه ( وزن خشك بوته ) تفاوتهاي معني داري در بين جمعيت ‌ ها وجود داشت ولي براي صفات تعداد برگ، ارتفاع بوته و تعداد سنبلچه تفاوت معني داري مشاهده نگرديد. ميزان وراثت پذيري عمومي براي تعداد پنجه بارور، تعداد كل پنجه، طول سنبلچه، طول برگ و عملكرد علوفه خشك در حد متوسط به بالا برآورد شد. ◙ چکيده به منظور مقايسه عملكرد و كيفيت علوفه 19 ژنوتيپ از گونه Elymus hispidus و 16 ژنوتيپ از گونه Elymus pertenuis در قالب دو آزمايش به صورت طرح بلوک ‌ هاي کامل تصادفي دردو شرايط آبي و ديم و با سه تکرار در ایستگاه مرتعی حسین آباد مورد ارزیابی قرار گرفتند. در اين مطالعه صفات مورفولوژيك ارتفاع بوته، تعداد ساقه در بوته، نسبت برگ به ساقه، تاريخ ظهور سنبله و عملكرد وزن تر و خشك علوفه و صفات شيميايي قابليت هضم، پروتئين خام، درصد ADF ، خاكستر كل و قند هاي محلول اندازه ‌ گيري شدند. نتايج حاصل از مقايسه ميانگين صفات نشان داد كه در گونه E. pertenuis در شرايط ديم، ژنوتيپ ‌ هاي اقليد - پاسهلكي، دره بيد - دره بيد و اراك - آشتيان و در شرايط آبي ژنوتيپ ‌ هاي اراك - توره، دره بيد - دره بيد و خوانسار - مساف و در گونه ‌ hispidus‌ E. در شرايط ديم ژنوتيپ ‌ هاي فريدن اصفهان و 24t اصفهان و در شرايط آبي دژكرد فارس براي اكثر صفات برتر از ديگر ژنوتيپ ها بودند. در مقایسه میانگین عملكرد علوفه در هر دو شرایط آبی و دیم در گونه E. pertenuis ژنوتیپ ‌ های اقليد با منشا اقليد، اسدآباد با منشا همدان و برده با منشا شهر كرد و در گونه E. hispidus ژنوتیپ ‌ های گرگان - خوش ييلاق، نور مازندران، بروجن چهارمحال، ياسوج - پاتاوه وسميرم اصفهان بهترين ژنوتيپ ‌ هابودند. نتايج به ‌ دست آمده از ضريب همبستگي صفات مورد مطالعه برای گونه E. hispidus نشان داد كه بيشترين ضريب همبستگي مربوط به صفات پروتئين خام و درصد ADF در شرايط ديم (66%) و براي گونه E. pertenuis بيشترين ضريب همبستگي مربوط به صفات عملكرد علوفه و تعداد ساقه در شرايط ديم (64%) و ارتفاع بوته با درصد ADF در شرايط آبي (63%) مي باشد. در تجزيه خوشه اي به روش Ward ژنوتيپ هاي گونه E. hispidus در 2 خوشه و ژنوتيپ هاي گونه E. pertenuis در 3 خوشه قرار گرفتند. به منظور مقايسه عملكرد و كيفيت علوفه 19 ژنوتيپ از گونه Elymus hispidus و 16 ژنوتيپ از گونه Elymus pertenuis در قالب دو آزمايش به صورت طرح بلوک ‌ هاي کامل تصادفي دردو شرايط آبي و ديم و با سه تکرار در ایستگاه مرتعی حسین آباد مورد ارزیابی قرار گرفتند. در اين مطالعه صفات مورفولوژيك ارتفاع بوته، تعداد ساقه در بوته، نسبت برگ به ساقه، تاريخ ظهور سنبله و عملكرد وزن تر و خشك علوفه و صفات شيميايي قابليت هضم، پروتئين خام، درصد ADF ، خاكستر كل و قند هاي محلول اندازه ‌ گيري شدند. نتايج حاصل از مقايسه ميانگين صفات نشان داد كه در گونه E. pertenuis در شرايط ديم، ژنوتيپ ‌ هاي اقليد - پاسهلكي، دره بيد - دره بيد و اراك - آشتيان و در شرايط آبي ژنوتيپ ‌ هاي اراك - توره، دره بيد - دره بيد و خوانسار - مساف و در گونه ‌ hispidus‌ E. در شرايط ديم ژنوتيپ ‌ هاي فريدن اصفهان و 24t اصفهان و در شرايط آبي دژكرد فارس براي اكثر صفات برتر از ديگر ژنوتيپ ها بودند. در مقایسه میانگین عملكرد علوفه در هر دو شرایط آبی و دیم در گونه E. pertenuis ژنوتیپ ‌ های اقليد با منشا اقليد، اسدآباد با منشا همدان و برده با منشا شهر كرد و در گونه E. hispidus ژنوتیپ ‌ های گرگان - خوش ييلاق، نور مازندران، بروجن چهارمحال، ياسوج - پاتاوه وسميرم اصفهان بهترين ژنوتيپ ‌ هابودند. نتايج به ‌ دست آمده از ضريب همبستگي صفات مورد مطالعه برای گونه E. hispidus نشان داد كه بيشترين ضريب همبستگي مربوط به صفات پروتئين خام و درصد ADF در شرايط ديم (66%) و براي گونه E. pertenuis بيشترين ضريب همبستگي مربوط به صفات عملكرد علوفه و تعداد ساقه در شرايط ديم (64%) و ارتفاع بوته با درصد ADF در شرايط آبي (63%) مي باشد. در تجزيه خوشه اي به روش Ward ژنوتيپ هاي گونه E. hispidus در 2 خوشه و ژنوتيپ هاي گونه E. pertenuis در 3 خوشه قرار گرفتند. كلمات كليدي : Elymus hispidus ، Elymus Pertenuis ، عملكرد علوفه، كيفيت علوفه، تجزيه خوشه ‌ اي كلمات كليدي : Elymus hispidus ، Elymus Pertenuis ، عملكرد علوفه، كيفيت علوفه، تجزيه خوشه ‌ اي ◙ ◙ مواد و روش ‌ ها در اين پژوهش 19 ژنوتيپ از گونه Elymus hispidus و 16 ژنوتيپ گونه Elymus pertenuis كه از بانك ژن مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع تهيه شده بود، در شرايط كشت آبي و ديم مورد مطالعه تنوع ژنتيكي و صفات مورفولوژيكي قرار گرفتند. عمليات كاشت ابتدا اقدام به آماده سازي زمين، شخم زدن و تسطيح و كاشت بذور با استفاده از طرح بلوك ‌ هاي كامل تصادفي با 3 تكرار و در شرايط ديم وآبي شد ( جمعا 210 كرت ). عمليات داشت و آمار برداري در طول فصل رويش، يادداشت برداري از صفات ارتفاع بوته، تعداد ساقه در بوته، نسبت برگ به ساقه، تاريخ ظهور سنبله هر 15 روز يك بار قبل از تاريخ گلدهي و هر هفته يكبار بعد از گلدهي انجام گرفت. وجين علف ‌ هاي هرز هر دو هفته يك بار انجام شد. برداشت نمونه ‌ ها از كشت ديم در دو چين و در كشت آبي در سه چين به فواصل زماني 30 روز انجام ‌ گرفت. اندازه گيري صفات کيفي شامل (درصد ماده خشک قابل هضم، درصد پروتئين خام، درصد ‌هيدرات‌هاي كربن در آب، درصد ديواره سلولي منهاي همي‌سلولز و درصد خاکسترکل) با استفاده از دستگاه NIR در آزمايشگاه مؤسسه تحقيقات جنگلها و مراتع انجام شد اندازه گيري صفات مورد مطالعه پس از برداشت چين اول هر يك از كرت ‌ ها در هر سال، بلافاصله اكسشن كرت برداشت شده توزين و 150 گرم آن به آزمايشگاه مركز تحقيقات منتقل و پس از خشك شدن وزن برگ و ساقه آن اندازه گيري و نسبت برگ به ساقه معين مي ‌ گرديد هر كدام از اكسشن ‌ ها در چين اول به طور جداگانه آسياب شده و براي اندازه گيري فاكتورهايي نظير خاكستر كل، پروتئين خام، ADF ، و... آماده مي ‌ شدند. دربرداشت دوم و سوم نيز توزين بلافاصله پس از برداشت و همچنين در آزمايشگاه طبق روال انجام ‌ گرفت. ◙ ◙ نتايج نتايج حاصل از مقايسه ميانگين صفات نشان داد كه در گونه E. pertenuis در شرايط ديم ژنوتيپ ‌ هاي اقليد - پاسهلكي، دره بيد - دره بيد و اراك - آشتيان و در شرايط آبي ژنوتيپ ‌ هاي اراك - توره، دره بيد - دره بيد و خوانسار - مساف از بهترين ژنوتيپ ها بودند. در گونه E. hispidus در شرايط ديم ژنوتيپ ‌ هاي فريدن اصفهان و 24t اصفهان و در شرايط آبي دژكرد فارس برترين ژنوتيپ ها بودند. ضريب همبستگي صفات مورد مطالعه در گونه Elymus pertenuis ظهور سنبله در شرایط آبی با عملکرد علوفه و پروتئین خام و خاكستر كل در سطح احتمال 5 درصد همبستگی مثبت و معنی داری داشت. ارتفاع بوته با درصد ADF در سطح احتمال 1 درصد تعداد ساقه با عملکرد علوفه در سطح احتمال 1 درصد، پروتئین خام با خاکستر کل در سطح احتمال 5 درصد، ارتفاع بوته در شرایط دیم با درصد ADF در سطح احتمال 5 درصد همبستگی مثبت و معنی داری داشت. بین تعداد ساقه و عملکرد علوفه در سطح 1 درصد مثبت و معنی دار بود. نسبت برگ به ساقه با قابلیت هضم در سطح 5 درصد مثبت و معنی دار بود. با توجه به نتايج به ‌ دست آمده بيشترين ضريب همبستگي مربوط به صفات عملكرد علوفه وتعداد ساقه در شرايط ديم (64%) و ارتفاع بوته با درصد ADF در شرايط آبي (63%) مي ‌ باشد. در گونه Elymus hispidus ارتفاع بوته در شرایط آبی با تعداد ساقه همبستگی مثبت و در سطح احتمال 5 درصد معنی دار بود. و در شرایط دیم با عملکرد علوفه در سطح 5 درصد بین تعداد ساقه با عملکرد علوفه در شرایط دیم در سطح احتمال 5 درصد و در شرایط آبی در سطح احتمال 1 درصد معنی دار و مثبت بود ضریب همبستگی در شرایط دیم بین قابلیت هضم با قند ‌ های محلول در سطح احتمال 5 درصد بین پروتئین خام با خاکستر کل در سطح 5 درصد و با درصد ADF در سطح احتمال 1 درصد مثبت و معنی دار بود ضریب همبستگی در شرایط دیم بین درصد ADF با خاکستر کل در سطح 5 درصد مثبت و معنی دار بود. در كل بيشترين ضريب همبستگي مربوط به صفات پروتئين خام و درصد ADF در شرايط ديم (66%) مي ‌ باشد. تجزيه خوشه اي در تجزيه كلاستر روي ژنوتيپ ‌ هاي گونه Elymus pertenuis ، 3 خوشه ايجاد گرديد، ژنوتيپ ‌ هاي آشتيان با منشا اراك، ميمند با منشا ياسوج و پاسهلكي با منشا اقليد، در خوشه اول، ژنوتيپ ‌ هاي برده با منشا شهر كرد، دورمله با منشا اقليد، اقليد با منشا اقليد، مصاف با منشا خوانسار،اسدآباد با منشا همدان، مورستانك با منشا فريدون ‌ شهر و فريدن با منشا فريدن در خوشه دوم و ژنوتيپ ‌ هاي پيلستون با منشا بوئين،ويهه با منشا سميرم، كارسناك با منشا شهركرد، دره بيد با منشا، دره بيد، توره با منشا اراك و دامنه با منشا فريدن در خوشه سوم قرار گرفتند. در تجزيه كلاستر روي ژنوتيپ ‌ هاي Elymus hispidus نيز 2 خوشه به دست آمد، ژنوتيپ ‌ هاي ناقان - چهارتاق چهار محال، ياسوج - پاتاوه، سقزكردستان، اقليد - دجكرد، اقليد - پاسهلكي، 24t و اسدآباد همدان در خوشه اول و ژنوتيپ ‌ هاي فريدن اصفهان، اقليد - بيدسبحان، ياسوج - فيروزآباد، ياسوج - ميمند، ديزين تهران، ناقان - سبزكوه چهارمحال، بروجن چهارمحال، سميرم اصفهان، آذربايجان غربي، مشكين ‌ شهر اردبيل، نور مازندران و گرگان در خوشه دوم قرار گرفتند. ميرزايي ندوشن و همكاران ( 1382) دربررسي 8 جمعيت گونه Elymus tauri ، نشان دادند كه جمعيت ها در 2 خوشه قرار گرفتند. نام متغير مولفه 1 مولفه 2 مولفه 3 تاريخ ظهور سنبله -0.030.40-0.22 ارتفاع بوته 0.02-0.460.18 تعداد ساقه 0.00-0.45-0.44 برگ به ساقه 0.18-0.08-0.64 عملکرد علوفه 0.18-0.53-0.11 قابليت هضم -0.440.05-0.35 پروتئين خام 0.360.29-0.17 قندهاي محلول -0.500.040.01 ADF%0.50-0.020.27 خاکسترکل0.350.23-0.28 مقدار ويژه 3.222.441.30 درصد واريانس نسبي 0.320.240.13 درصد واريانس تجمعي 0.320.570.70 نام متغير مولفه 1 مولفه 2 مولفه 3 مولفه 4 تاريخ ظهور سنبله 0.170.07-0.24-0.57 ارتفاع بوته 0.440.09-0.07-0.18 تعداد ساقه 0.28-0.44-0.390.08 برگ به ساقه -0.23-0.26-0.34-0.47 عملکرد علوفه 0.12-0.64-0.150.10 قابليت هضم -0.45-0.350.10-0.07 پروتئين خام 0.10-0.060.48-0.62 قندهاي محلول -0.390.16-0.35-0.05 ADF%0.500.11-0.160.06 خاکسترکل0.13-0.340.500.07 مقدار ويژه 3.411.791.591.03 درصد واريانس نسبي 0.340.180.160.10 درصد واريانس تجمعي 0.340.520.680.78 ◙ ◙ منابع 1- رياست، م. ، جعفري، ع. و فدايي، م. 1389. ارزيابي عملكرد بذر و اجزاء عملكرد در ژنوتيپ ‌ هاي Elymus pertenuis با استفاده از روش ‌ هاي آماري چند متغيره. يازدهمين كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ايران.919-916. 2- فدايي، م. ، جعفري،ع. و رياست، م. 1389. ارزيابي عملكرد بذر و اجزاء عملكرد در 19 ژنوتيپ از گونه Elymus hispidus بر اساس تجزيه كلاستر و مولفه ‌ هاي اصلي. يازدهمين كنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ايران.445-441. 3- کاظم پور، ع. 1387. بررسي اثرات پتانسيل اسمزي بر خصوصيات جوانه زني و رشد گياهچه در ژنوتيپ ‌ هاي مختلف دو گونه Elymus hispidus و Elymus pertenuis در شرايط آزمايشگاه و گلخانه. پايان ‌ نامه كارشناسي ارشد گروه اصلاح نباتات دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد. ص 25. 4- ميرزايي ندوشن، ح. ، عبدي قاضي جهاني، ا. ، مرزبان حقيقي، ا. ، و طالب پور، ا، ح. 1382. ارزيابي تنوع ژنتيكي در جمعيت ‌ هاي مختلف گونه Elymus tauri دو فصلنامه تحقيقات ژنتيك و اصلاح گياهان مرتعي و جنگلي ايران. سال يازدهم. شماره 2 ص 5. ◙ Abstract Elymus genus of Poaceae family according to Flora Iranica has 22 species in Iran. In this research in order to compare the yield and herbage quality 19 accessions of Elymus hispidus and 16 accessions of Elymus pertenuis were surveyd separately in two experiments in random complete block design under two irrigated and dry land conditions, with three replications. Some morphological traits: Plant height, Number of shoot on bush, Ratio of leaf to shoot, Time of spike appearance and wet weight and dry weight, and chemical traits: Digestibility dry mates, crude protein, Acid detergent fiber, Ashes and Water solution carbohydrate of each accession were measured. The obtained results of comparing mean of traits for E. pertenuis showed that under dry land condition accessions Eghlid- Pasahlaki, Arak- Ashtian, Darehbid Darehbid and under irrigated condition accessions Arak- Toreh, Darehbid Darehbid, Khansar- Masaf and for E. hispidus under dry land condition accessions Feridan Isfahan, t24 Isfahan and under irrigated condition accessions Dejkord Fars were better than the others. The obtained results of comparing mean of the herbage yield showed that under two irrigated and dry land conditions for E. pertenuis accessions Eghlid- Eghlid, Asadabad hamedan, Bardeh shahrekord and for E. hispidus Gorgan-Khoshyeylagh, Noor Mazandaran, Brojen chaharmahal, Yasoj_Pataveh and Semirom Isfahan were preferable to others.The most of Correlation Index for E. hispiduis under dry land condition is related to crude protein and ADF%(66%) and for E. pertenui is related to herbage yield and Number of shoot (64%) and under irrigated condition is related to Plant height with ADF% (63%). accessions of E. hispidus were classified in to 2 groups and E. hispiduis in 3 groups. Key words: E. hispidus, E. Pertenuis, herbage yield, herbage quality, cluster analysis. نتايج حاصل از تجزيه به مولفه ‌ هاي اصلي صفات مورد مطالعه در جمعيت ­ هاي E. hispidus نتايج حاصل از تجزيه به مولفه ‌ هاي اصلي صفات مورد مطالعه در جمعيت ­ هاي E. pertenuis گروهبندي ژنوتيپ ‌ هاي 19 جمعيت E. hispidus بر اساس عملكرد و ساير خصوصيات مورفولوژيكي پراكنش ژنوتيپ ‌ هاي 19 جمعيت E. hispidus بر اساس دو مولفه اصلي و گروه ‌ بندي حاصل از تجزيه خوشه ‌ اي گروه بندي ژنوتيپ ‌ هاي 16 جمعيت E. pertenuis بر اساس عملكرد و ساير خصوصيات مورفولوژيكي ژنوتيپ ‌ هاي 16 جمعيت E. pertenuis بر اساس دو مولفه اصلي و گروه ‌ بندي حاصل از تجزيه خوشه ‌ اي نمايي از بوته Elymus در مزرعه نمايي از كاشت Elymus در ايستگاه حسين آباد