1. Хорт хавдрын урьдчилан сэргийлэлт, хяналтын байдал. Эрдэм шинжилгээ, сургалт мэдээлэлийн албаны дарга Д.Оюунчимэг албаны дарга Д.Оюунчимэг

2. Õàâäàð ñóäëàëûí òºâèéí øèíý áàðèëãà 1981 îíä àøèãëàëòàíä îðñîí. ÕÀÂÄÀÐ ÑÓÄËÀËÛÍ ҮНДЭСНИЙ ÒªÂ

3. ► 190 îðòîé, æèëä 5000 ãàðóé ºâ÷òºí õýâòýí ýì÷ë¿¿ëäýã, 50000 ãàðóé õ¿í àìáóëàòîðèîð ¿éë÷ë¿¿ëäýã. ► Íèéò 328 àæèëëàãñàäòàé ► Ýì÷ 77 ► Ýì ç¿é÷ 5 ► Ñóâèëàã÷ 98 ► Áóñàä (èíæåíåð, òåõíèê÷, ýì íàéðóóëàã÷, ¿éë÷ëýã÷, ñàíõ¿¿) 148

4. Àìáóëàòîðèéí ¿çëýã (áîäèò òîîãîîð)

5. ÝÕÎ îíîøëîãîî. (õ¿íèé òîî)

6. Äóðàí îíîøëîãîî (õ¿íèé òîî)

7. Ðåíòãåí îíîøëîãîî (õ¿íèé òîî)

8. Êîìüïþòåð îíîøëîãîî (õ¿íèé òîî)

9. Ñòàöèîíàðò ýì÷ëýãäñýí ºâ÷òºí (áîäèò òîîãîîð)

10. Õèéãäñýí õàãàëãààíû òîî (áîäèò òîîãîîð)

11. Òóÿà ýì÷èëãýýíèé øàðëàãûí òîî 1996-2006 îí

12. ХСҮТ-ИЙН ТОНОГ ТӨХӨӨРӨМЖ ► Ñèìóëÿòîð -1996 îí ► ÀÌÐÀ – 1996 îí ► Äîòóóð øàðëàãûí àïïàðàò – 1993 îí ► Òóÿàíû òºëºâëºëòèéí àïïàðàò – 1984 îí ► ÊÒà àïïàðàò – 1982 îí ► Ðåíòãåí ìàììàãðàìì – 1993 îí ► Ðåíòãåí àïïàðàò – 1993 îí ► Ýõî – 4ø 1993-2003 îí ► Ãàñòðîôèáðîñêîïèè – 2004 îí ► Êîëîôèáðîñêîïèè – 2004 îí

13. Òóÿà ýì÷èëãýýíèé òîíîã òºõººðºìæ ► Òºëºâëºëò  HDM-I ñèìóëÿòîð àïïàðàò (1997/China)  Òºëºâëºëòèéí Theraplus ñèñòåì (2005/Holland)  Òºëºâëºëòèéí ROCS ñèñèòåì (1997/USA)  Ǻºâðèéí ðåíòãåí àïïàðàò (2002/Germany) ► Çàéí òóÿà ýì÷èëãýý  Teragam àïïàðàò (2005/Czech)  GWGP-80 àïïàðàò (1995/China) ►Äîòóóð òóÿà ýì÷èëãýý  GZP-6 ºíäºð èäýâõèæèëò àïïàðàò (1998/China)  AMRA áàãà èäýâõèæèëò àïïàðàò (1998/France) ► Öàöðàãèéí õýìæèëò  HDR-Chamber-Ñòàíäàðò ä¿ðñëýë (1997/USA)  UNIDOS-Äîçèìåòðèéí èæ á¿ðäýë àïïàðàò-(1997/Germany)

14. Òºëºâëºëòèéí ñèìóëÿòîð àïïàðàò Òºëºâëºëòèéí ñèìóëÿòîð àïïàðàò Äîòóóð òóÿà ýì÷èëãýýíèé òºëºâëºëòèéí ñèñòåì

15. Õèìè ýì÷èëãýý ► ÕÑÒ-ä íèéò õýâòýí ýì÷ë¿¿ëýãñäèéí 51% õèìè ýì÷èëãýý õèéãääýã. ► Õèìè ýì÷èëãýý õèéëãýæ áàéãàà ºâ÷òºíèé 47% íü ºäðèéí ýì÷èëãýýíèé êàáèíåòààð ¿éë÷ë¿¿ëæ áàéíà.

16. ªäðèéí õèìè ýì÷èëãýý (áîäèò òîîãîîð)

17. Ëàáîðàòîðèéí òàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò /1999-2006 îí/

18. Халдварт бус өвчнөөс сэргийлэх хянах үндэсний хөтөлбөр Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí 2005 îíû 12 äóãààð ñàðûí 14-íèé ºäðèéí 246 – ð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí Õóãàöàà : I ¿å øàò 2006 - 2009 îí II ¿å øàò 2010 - 2013îí II ¿å øàò 2010 - 2013îí

19. Ýì÷ ýìíýëãèéí ìýðãýæèëòíèé ñóðãàëò ► 2006 онд Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, ßïîíû õàâäàð ñóäëàëûí òºâ, Ñàí Äèåãîãèéí òºâ ýìíýëýã, Âåðæèíàãèéí òºâ êëèíèê, Ôðàíö óëñûí AALM íèéãýìëýã, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì áîëîí Ä¿¿ðãèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí íýãäë¿¿äòýé õàìòðàí “Õàâäàðòàé ºâ÷òºíä ¿ç¿¿ëýõ ºâ÷èí íàìäààõ ýì÷èëãýý áîëîí õºíãºâ÷ëºõ òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý “, “Õàâäðûí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýëò, õÿíàë”,” Ñòîìèíé óóòíû ñîíãîëò áà õýðýãëýý”, “Õîäîîäíû õîðò õàâäðûí ýðò èëð¿¿ëýëò áîëîí îíîøëîãîî ýì÷èëãýý”, “¯ð ä¿íä òóëãóóðëàñàí óäèðäëàãà òºëºâëºëòèéí àðàã÷ëàëûã íýâòð¿¿ëýõ íü” çýðýã ñýäýýð íèéò 16 óäààãèéí ñóðãàëò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæ 327 íàðèéí ìýðãýæëèéí ýì÷, 130 ºðõ, ñóìûí ýì÷, 121 ñóâèëàã÷èéã õàìðóóëñàí.

20. Хавдрын кабинетийн эмч нарын мэргэшсэн байдал

21. Хîðò õàâäðûí тархалт /хур өвчлөл/, øèíý ºâ÷ëºë áîëîí íàñ áàðàëòûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä /2000- 2005 он /

22. Çîíõèëîí òîõèîëäîõ õîðò õàâäàð / 2000-2005 оны дундаж, õ¿éñýýð/ Эрэгтэй хүйс Дугаар Дугаар Хавдрын байрлал Шинэ тохиолдол (бодит тоогоор ) IЭлэг 674 (39%) IIХодоод341(20%) IIIУушги224(13%) IV Улаан хоолой 152(9%) V Яс үе мөчдийн 33(2%) Эмэгтэй хүйс Дугаар Дугаар Хавдрын байрлал Шинэ тохиолдол (бодит тоогоор ) тоогоор ) IЭлэг505(31%) II Умайн хүзүү 292(18%) IIIХодоод189(12%) IV Улаан хоолой 138(8%) VХөх95(6%)

26. Àíõ îíîøëîãäñîíîîñ õîéø àìüäàðñàí õóãàöàà (ñ¿¿ëèéí 5 æèëèéí äóíäàæ)

27. Øèíýýð á¿ðòãýãäñýí õîðò õàâäðûí òîõèîëäëóóäààñ I, II ¿åä îíîøëîãäñîí õîðò õàâäðûí ýçëýõ õóâü (Ñ¿¿ëèéí 5-í æèëèéí äóíäàæ)

28. Ýì÷èëãýýíèé ¿ð ä¿íä 5-ààñ äýýø æèë àìüäàðñàí ºâ÷òºíèé ýçëýõ (Ñ¿¿ëèéí 5)

30. Хөнгөвчлөх эмчилгээний талаар ► 14 аймаг, 2 дүүрэгт хөнгөвчлөх эмчилгээний нийт 51 ор ажиллаж жилд 300 орчим хавдартай өвчтөнд үйлчидэг ► Хавдрын хожуу үеийн 1200 орчим өвчтөнд нийт 19 739 499₮-ний үнэгүй эм тариа олгогдсон байна.

31. Çîíõèëîí òîõèîëäîõ õîðò õàâäðûí øàëòãààí, ч óðüä ч èëàí ñýðãèéëýëò,ýðò èëð¿¿ëýëò. Çîíõèëîí òîõèîëäîõ õîðò õàâäàð ч Ýðñäýëò õ¿ ч èí ç¿éëñ, øàëòãààí ч Óðüä ч èëàí ñýðãèéëýëò Ýðò èëð¿¿ëýëò Ýëýãíèé õîðò õàâäàðÂèðóñ Àðõè, òàìõè Ýìèéí áîäèñ Õèìèéí áîäèñóóä Óäàìøèë Ýëýãíèé àðõàã ºâ÷í¿¿ä Àôëàòîêñèí ч Ýðñäýëò õ¿ ч èí ç¿éëñýýñ ñýðãèéëýõ Âàêöèí AFP 400ìã/ìë –ñ èõ áîëîõ ÝÕÎ ÊÒà Àðòåðèîãðàôèÿ Ýäèéí øèíæèëãýý Õîäîîäíû õîðò õàâäàðÕåëèêîáàêòåðè Àðõàã øàðõ Íèòðèò, íèòðàò Äàâñàëñàí, äàðøèëñàí õ¿íñ Æèìñ íîãîî áàãà õýðýãëýõ Õîîë óíäíû äýãëýì áàðèõã¿é áàéõ ч Ýðñäýëò õ¿ ч èí ç¿éëñýýñ ñýðãèéëýõ Ýð¿¿ë õîîë õ¿íñèéã äýìæèõ Äóðàíãèéí øèíæèëãýý Äàâõàð òîäðóóëàã÷òàé àðãà õýðýãëýõ Óëààí õîîëîéí õîðò õàâäàðÀðõè Òàìõè Íèòðèò, íèòðàò Äàâñàëñàí, äàðøèëñàí õ¿íñ Æèìñ íîãîî áàãà õýðýãëýõ Õýò õàëóóí öàé Óëààí õîîëîéí àðõàã ðåôëþêñ ч Ýðñäýëò õ¿ ч èí ç¿éëñýýñ ñýðãèéëýõ Àðõè, òàìõèéã õÿíàõ Çîõèñòîé õîîë õ¿íñ Äóðàí øèíæèëãýý Äàâõàð òîäðóóëàã÷òàé àðãà õýðýãëýõ Óóøèãíû õîðò õàâäàðÒàìõè (70-90 õóâü) Õèìèéí áîäèñóóä ч Ýðñäýëò õ¿ ч èí ç¿éëñýýñ ñýðãèéëýõ Îäîîãîîð áàéõã¿é Óìàéí õ¿ç¿¿íèé õîðò õàâäàðÂèðóñ (HPV) Æèìñ íîãîî áàãà õýðýãëýõ Òàìõè Íýã ãýð á¿ëèéí õàðüöàà. Áýëãèéí ¿éë àæèëëàãààã õîæóó ýõëýõ Æèðýìñëýëòýýñ õàìãààëàõ õýðýãñýë Öóóíû õ¿÷ëèéí àðãà Ýñ (ÐÀÐ òåñò), ýäèéí øèíæèëãýý

32. Õàâäàð ñóäëàëûí òóñëàìæèéí áàéäëàë. ► Тºðèéí ºì÷èä òóëãóóðëàñàí 3 øàòëàëòàé (ºðõèéí ýìíýëãèéã îðîëöóóëàí) ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ çîíõèëæ áàéíà. ► Хî¸ðäàõü øàòàíä áóþó ä¿¿ðýã, àéìãèéí íýãäñýí ýìíýëýãò õàâäðûí êàáèíåò àæèëëàæ õàâäðûí àíõàí øàòíû òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ► 3 äàõ øàòàíä Õàâäàð ñóäëàëûí ¿íäýñíèé òºâ ºíäºð íàðèéí ìýðãýøñýí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

33. ªíººäºð ¿éë÷èëæ áàéãàà õàâäðûí òóñëàìæ дараах øàëòãààíû óëìààñ ¿ð íºëºº ìóóòàé áàéíà ¯¿íä: ► Õàâäðûí îíîøëîãîî, ýì÷èëãýýíèé áàãàæ òºõººðºìæ á¿õ øàòàíäàà õ¿ðýëöýýã¿é áàéãàà òºäèéã¿é áàéãàà òºõººðºìæèéí õ¿÷èí ÷àäàë õàíãàëòã¿é áàéíà ► Õàâäàð ñóäëàëûí òºâ à÷ààëàë èõòýé áàéãàà ó÷èð “ãàë óíòðààõ” àæëààñ òºäèéëºí èë¿¿ ãàð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà ► Ä¿¿ðýã, àéìãèéí õàâäàð ñóäëàëûí êàáèíåò ìºí õ¿í àìûã á¿ðýí õàìàð÷ àæèëëàõ õ¿÷èí ÷àäàë õ¿ðýõã¿é áàéíà ► Ä¿¿ðýã àéìãèéí ò¿âøíèé òóñëàìæèéí òåõíîëîãè õýò õîöðîãäîîä áàéíà

34. Хавдрын уршиг: ► îð÷íû äîðîéòîë, áàòàëãààã¿é õ¿íñ, á¿õ íèéòèéí õàìàðñàí ÿäóóðàë çýðãýýñ óëàìæëàí õàâäðûí ºâ÷ëºë óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéíà (õàâäðûí ºâ÷ëºë 1998 îíä 100000 õ¿í àìä 122,2, 2006 îíû áàéäëààð 100000 õ¿í àìä 137,0 áîëîîä áàéíà) ► ºâ÷èëñºí õ¿íèé àìüäðàëûí ÷àíàð ýðñ äîðîéòîí, ñýòãýë ç¿éí ã¿í õÿìðàëä îðæ áàéíà (õàâäðààð ºâ÷ëºãñäèéí 80,0 õóâèéã õîæóó îíîøèëæ áàéíà) ► óëìààð õýäýí ñàðûí äîòîð òàð÷ëàë äîð íàñ áàðæ áàéíà (õàâäðààð ºâ÷èëñºí õ¿ì¿¿ñèéí 62.5 õóâü íü õàâäàð îíîøëîãäîîä òóõàéí æèëäýý íàñ áàðæ áàéãàà òºäèéã¿é ìàíàé îðîíä õºíãºâ÷ëºõ òóñëàìæ ¿íäñýíäýý ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéíà)

35. Хавдрын уршиг: ► íýãýíò õîæóó îíîøëîãäñîí õàâäðûã ýì÷ëýõ ãýæ îðîëäîõîä ºâ÷òºí, ò¿¿íèé ãýð á¿ëèéíõíýýñ ìàø èõ çàðäàë ãàð÷, çàðèì òîõèîëäîëä óã ãýð á¿ëèéã ýäèéí çàñãèéí õóâüä äàìïóóðóëàõ íü ÷ áàéäàã (æèøýý íü æèëä 15-17 õ¿í 151- 193 ñàÿ òºãðºã íààä çàõ íü10 ñàÿ òºãðºãèéí çàðäàë ãàðãàæ õàâäðûí òóñëàìæ àâàõààð ãàäààä îðîíä ÿâæ áàéíà) ► õîðò õàâäðààð õ¿í ºâ÷ëºõºä çºâõºí ò¿¿íèé õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàãäàõ òºäèéã¿é (õàâäðààð ºâ÷ëºãñºäèéí 42,2% íü õºäºëìºðèéí íàñíû èðãýä áàéíà) ò¿¿íèé îéð äîòíûõíû àìüäðàë òýð ÷èãòýý ¿éìæ òýäíèé õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ ýðñ äîðäîæ áàéíà.

36. Øèéäâýðëýõ àñóóäàë:  Õàâäðààñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõýä òºð, îëîí íèéò, õóâèéí õýâøëèéíõýí, õ¿í àìûí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ  Õ¿í àìä ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ òàëààð ìýäëýã îëãîõ àæèë áîëîí õàâäðûã ýðò èëð¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíä ýäèéí çàñãèéí íººöèéã нэмэгдүүлэх.  Õàâäàð ºâ÷èíòýé òýìöýõýä çºâõºí ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààãààð õÿçãààðëàõã¿é, õ¿í àì, îëîí íèéòèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõ

37. Хî¸ðäîã÷ ñýðãèéëýëòèéí àðãà õýìæýýã ýð÷èìòýé ÿâóóëæ, õàâäðûã èäýâõòýé èëð¿¿ëæ ¿çýí óðüäàë ºâ÷í¿¿äèéã îíîøèëæ, ýì÷ëýõ õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã øèéäâýðëýõ íü íýí ÷óõàë áàéíà. ► õàâäàðòàé òýìöýõýä îëîí íèéòèéí îðîëöîî, ýðò èëð¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí ñóðòàë÷èëãààíû àæëóóäûã ýð÷èìòýé çîõèîí áàéãóóëàõàä ýäèéí çàñãèéí áîëîìæийг нэмэгдүүлэх. ► Õàâäðûã ýðò èëð¿¿ëýõýä øààðäàãäàõ ýì ðåàêòèâ, òåõíèê òîíîã òºõººðºìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ,

38. õàâäàð ñóäëàëûí ¿éë÷èëãýýíä îð÷èí ¿åèéí øèíý òåõíèê òåõíîëîã íýâòð¿¿ëэх õàâäàð ñóäëàëûí ¿éë÷èëãýýíä îð÷èí ¿åèéí øèíý òåõíèê òåõíîëîã íýâòð¿¿ëэх  õàâäðûí áóñ ìýðãýæëèéí ýì÷ íàðûã ºðãºíººð òàòàí îðîëöóóëæ, íèéò ýì÷ íàðûí õàâäðûí òàëààðõè åðºíõèé ìýäëýãèéã äýýøë¿¿ëýõ  Хөнгөвчлөх тусламж үйлчилгээг хөгжүүлэх

39. ASSESSMENT OF STRATEGIES FOR EIGHT COMMON CANCERS ++ effective; + partly effective; – largely ineffective $ less expensive; $$ more expensive Site of cancer Prevention Early detection Curative therapy Palliative care Mouth/ pharynx ++ $ – $$ – $$ ++ $ Esophagus + $ –– ++ $ Stomach ++ $ ++ $– ++ $ Colon/rectum + $ + $ + $ ++ $ Liver –– Lung –– Breast + $ ++ $ ++ $ ++ $ Cervix + $ ++ $ ++ $ ++ $

40. Example of programme processes in cervical cancer screening Community Primary Secondary Tertiary Community Primary Secondary Tertiary Level Level Level Level Level Level Level Level Cytology lab PAP test Colposcopy clinic Gynecology Oncolody Units PHC center Pathology lab + DetectionDiagnosis Treatment

41. Components of a cervical cancer prevention and control program

42. Анхаарал тавьсанд баярлалаа