1. Berke Serçe 1.Dönem Coğrafya Kayaçlar Performans Ödevi

3. Kayaç nedir? Kayaç çeşitli mineral topluluklara verilen addır. Çeşitli mineralleri veya taş parçacıklarının veya tek bir mineralin çok sayıda birikmesinden meydana gelir. Granit ve bazalt çeşitli minerallerdeki kum taşı, değişik kum tanelerinden, mermer ve kuvarsit tek bir mineralden oluşmuş kayaçlardır. Kayaç çeşitli mineral topluluklara verilen addır. Çeşitli mineralleri veya taş parçacıklarının veya tek bir mineralin çok sayıda birikmesinden meydana gelir. Granit ve bazalt çeşitli minerallerdeki kum taşı, değişik kum tanelerinden, mermer ve kuvarsit tek bir mineralden oluşmuş kayaçlardır. Kayaçların oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan bir çeşit belgelerdir. Yer kabuğunun jeolojik gelişmesinin izleri bu çeşit kayaç üzerinde izlenmiştir. Bu nedenle onlar yer kabuğunun doğal belgeleri sayılır. Kayaçların oluşumları sırasındaki doğal ortamı yansıtan bir çeşit belgelerdir. Yer kabuğunun jeolojik gelişmesinin izleri bu çeşit kayaç üzerinde izlenmiştir. Bu nedenle onlar yer kabuğunun doğal belgeleri sayılır. Bugün yeryüzünde hüküm süren fiziksel olaylar, akarsuların aşındırma ve taşıma etkileri, çöllerde ve denizlerin değişik bölgelerinde farklı tortulların çökertilmesi, yeryüzünün değişik iklim kuşaklarının bulunması gibi jeolojik olayla bütün yer tarihi boyunca hep aynı şekilde, aynı düzende oluşmuştur. Yani eski jeolojik devirlere ait kayaçların oluşumu bugün yeryüzünde hüküm süren fiziksel olayların ışığı altında yorumlanabilir. Bugün yeryüzünde hüküm süren fiziksel olaylar, akarsuların aşındırma ve taşıma etkileri, çöllerde ve denizlerin değişik bölgelerinde farklı tortulların çökertilmesi, yeryüzünün değişik iklim kuşaklarının bulunması gibi jeolojik olayla bütün yer tarihi boyunca hep aynı şekilde, aynı düzende oluşmuştur. Yani eski jeolojik devirlere ait kayaçların oluşumu bugün yeryüzünde hüküm süren fiziksel olayların ışığı altında yorumlanabilir. Kayaçları inceleyen bilim dalına Petrografi denir. Kayaçları inceleyen bilim dalına Petrografi denir.

4. Kayaçlar Nasıl Oluşmuştur ? Yer kabuğunun oluşması esnasında magma yüzeye çıkar ve katılaşır. Bununla beraber ortaya çıkan yeryüzü şekilleri eşliğinde bunların altında kalmış olan katmanlar kayaçları oluşturur. Yağmur, rüzgar, akarsu aşındırması, sel ile yüksek sıcaklık ve basınç gibi faktörlerin etkisi üzerinden kayaçların oluşumu sağlanır. Tam olarak tanımlamak gerekirse kayaç; yapısında birçok değişik mineral madde bulunduran yer kabuğundaki en büyük kaya parçaları bütünüdür. Kayaçlar kısaca yüksek basınç, sıcaklık ve soğukluk ile beraber çevresel faktörlerin sürece girmesiyle oluşan kaya parçalarıdır. Aynı zamanda içerisinde birbirinden farklı mineraller bulunduran önemli kayalar arasında yer alır.

5. Kayaçlar Nerede Kullanılır ? İnsanlar, ilk çağlardan beri kayaçları özelliklerine göre çeşitli alanlarda kullanmışlardır. Kap kacak gibi mutfak gereçleri, av ve savaş aleti ile süs eşyası, kale, sur ve mesken yapımının yanı sıra sanayide ham madde ihtiyacının karşılanması ve enerji elde edilmesi gibi daha birçok alanda kayaçların kullanımına rastlanmaktadır. İnşaat malzemesi olarak kullanılır. Heykel ve ev eşyası yapımında kullanılır.. Isınma amacıyla kömür kullanımı.

6. Kayaçların Sınıflandırılması Kayaçlar, düzenli kimyasal bir bileşikten oluşan homojen katılar olan mineral tanelerinden oluşur. Kayayı oluşturan taneler ve mineraller kimyasal bağlarla bir arada tutulur. Bir kayadaki minerallerin türleri ve bolluğu, oluşma şekline göre belirlenir. Çoğu kaya, silikat mineralleri, kristal kafeslerinde silikon oksit tetrahedra içeren bileşikler içerir ve bilinen tüm mineral türlerinin yaklaşık üçte birini ve yer kabuğunun yaklaşık %95'ini oluşturur. Kayaçlar ve minerallerdeki silis oranı, isimlerini ve özelliklerini belirlemede önemli bir faktördür. Kayaçlar mineral ve kimyasal bileşimi, geçirgenlik, bileşen parçacıklarının dokusu ve parçacık büyüklüğü gibi sınıflandırmaya göre sınıflandırılır. Bu fiziksel özellikler kayaları oluşturan süreçlerin sonucudur.Zaman içinde kayalar, Kayaç döngüsü adı verilen jeolojik bir model tarafından tarif edildiği gibi, bir kayaç türünden diğer kayaç türüne dönüşebilir.

7. Kayaç Döngüsü

8. Kayaç Türleri

9. A)Püskürük (Volkanik) Kayaçlar Magmanın yer kabuğunun içerisinde ya da yeryüzüne çıkıp katılaşmasıyla oluşan bu kayaçlar, yer kabuğunun yaklaşık %65’ini oluşturur. Magmanın soğuduğu yere göre magmatik kayaçlar ikiye ayrılır. Yer kabuğunun iç kısımlarındaki çatlak ve boşluklara sokulan magmanın yavaş yavaş soğumasıyla derinlik kayaçları oluşur. Granit, siyenit, diorit, peridotit ve gabro bu kayaçların başlıca örnekleridir. Soğuma yavaş gerçekleştiği için bu kayaçların kristalleri iri taneli ve serttir. Magmanın yer yüzeyine kadar yükselmesi ve orada soğumasıyla da yüzey kayaçları oluşur. Bu kayaçların başlıca örnekleri bazalt, andezit, tüf, obsidyen (volkan camı), sünger taşı ve trakittir. Yüzeyde hızlı bir şekilde soğudukları için yüzey kayaçlarının kristalleri küçük taneli ve bazıları camsı özelliktedir.

10. A)Püskürük (Volkanik) Kayaçlar ÖZELLİKLERİ Yapıları kristallidir Tabakalanma yoktur Kütleler halindedirler İçlerinde fosil bulunmaz Asitten etkilenmezler

11. A-1) İç Püskürük Kayaçlar İç püskürük kayaçlar, yeraltı ortamında Dünya'mızın kabuk kısmının yakınına kadar çıkabilen veya kabuğun altında tuzaklanan ergimiş magma malzemesinin uzun sürede yavaş yavaş soğumasıyla katılaşarak oluşan yapılardır. Bu tür kayaçlara iç püskürük kayaçlar denir. Özellikleri: Yerkabuğu içindeki magmanın yeryüzüne çıkmadan katılaşması ile oluşur Ağır ağır katılaştıklarından içindeki mineraller iri bulunur. En güzel örneği Granittir. Ayrıca siyenit, diyorit, gabro da örnek verilebilir. Yeraltında olmalarına karşın dış kuvvetlerin aşındırmasıyla yeryüzüne de çıkabilirler.

12. A-2) Dış Püskürük Kayaçlar Volkanik faaliyet sırasında yüzeye çıkan sıvı ve katı maddelerin oluşturduğu kayaçlara dış püskürük kayaçlar denir. Bu tür kayaçların başlıcaları bazalt, andezit, tüf ve obsidyendir. Volkanik dağların önemli bir kısmı lavların soğumasıyla oluşmuştur. Volkanik patlama bazen deniz tabanlarında gerçekleşir. Bu durumda çıkan lavlar üst üste birikerek bazen deniz yüzeyine çıkmakta ve adalar oluşturmaktadır. Örneğin Hawai ve Galapagos adaları bu şekilde oluşmuştu Volkanik patlama sonucu çıkan lavlar, bazen yüzlerce km2lik alana yayılmakta, denizleri ve çukurlukları doldurmaktadır. Hawai gibi adaların bir kısmı bu şekilde oluşmuştur. Yeryüzünde bu tür lav düzlükleri çoktur. Bu düzlükler, bazen akarsular tarafından aşındırılır ve lav platolarına dönüşür.

13. A-2) Dış Püskürük Kayaçlar Peribacaları, volkanik faaliyetler sırasında üst üste biriken, aşınıma karşı dirençli bazalt lavlar ile kolay aşınan tüflerin bir arada bulunduğu sahalarda görülür.

14. A-2) Dış Püskürük Kayaçlar Özellikleri: Magmanın yeryüzüne çıkarak soğuması sonucu oluşur Bu taşlar yarı kristallidir çıkan magma hava ile teması sonucu çabuk soğumaya geçtiğinden tam kristalleşme olmaz Şekilsizdir az sayıda büyük kristal bulunabilir camsı bir yapı gösterirler Ülkemizde en çok andezit bazalt granit yaygındır Başlıcaları ;liparit, obsidyen, katrantaşı, süngertaşı, perlit, trakit, andazit, bazalt vs.

15. B) Tortul (Sedimenter) Kayaçlar Dış kuvvetlerin etkisiyle parçalanan kayaçların kil, mil, kum ve çakıl şeklinde ya da suda çözünmüş hâlde taşınan materyallerin göl, deniz ve karalardaki çukur alanlarda birikerek sertleşmesi sonucu tortul kayaçlar oluşur. Birikme ile oluştuğu için kayaçların büyük bölümü tabakalı yapıdadır. Her tabaka, oluştuğu dönemin özelliklerini yansıtmakla birlikte bu kayaçlar içerisinde fosillere de rastlanır. Yer kabuğunun yaklaşık %8’ini oluşturan tortul kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır. Yeryüzündeki kayaçlar akarsular, rüzgarlar, dalgalar ve buzullar gibi dış kuvvetlerin etkisiyle, aşınarak parçalanır. Bu parçalar yeryüzündeki çukur yerlerde, göl ve deniz tabanlarında birikir. Biriken bu malzemeler zamanla sıkışarak taşlaşır, Bu durum tortul kayaçların tabakalı bir yapıda oImasına neden olmuştur. Tabakaların arasında ise oluştukları dönemi yansıtan fosiller bulunur.

16. B-1) Kimyasal Tortul Kayaçlar Suda eriyebilen kaya tuzu, kalker, jips gibi kayaların önce suda erimesi daha sonra çökelmesiyle meydana gelen kayaçlardır. Bu kayaçların başlıcaları kalker (kireç taşı), jips (alçı taşı), kaya tuzu ve dolomittir. Kimyasal tortul kayaçların üzerinde oluşan şekillere karstik şekiller denir. Bu karstik şekillerin en yaygın olanları, mağaralarda görülen sarkıt ve dikitler ile Denizli- Pamukkale’deki travertenlerdir.

17. B-2) Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar Akarsu rüzgar buzul ve dalgaların yeryüzündeki kayaçlardan kopardıkları parçaların çukur yerlerde birikmesi ve doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur. Oluşturduğu parçaların büyüklüklerine, biçimlerine veya homojen olup olmadıklarına göre yapılan sınıflandırmadır. Kumtaşı, kum, çakıl ve kil gibi küçük parçalar birleşerek büyük kayaçları meydana getirir.

18. B-3) Organik Tortul Kayaçlar Canlı kalıntılarının, deniz ya da göl tabanlarında, havasız bir ortamda ve basınç altında kalarak taşlaşmasıyla oluşurlar. Başlıcaları; antrasit, taş kömürü, linyit, turba, tebeşir ve mercan kayadır.

19. C) Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar Tortul ve magmatik kayaçların yer kabuğunun derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında mineral ve yapısal özelliklerinin değişmesiyle başkalaşım kayaçları oluşur. Kalkerin mermere, granitin gnaysa, kil taşının şiste ve kum taşının da kuvarsite dönüşmesi bu kayaçlara örnek verilebilir. Metamorfik kayalar Dünya'nın kabuğunun büyük bir bölümünü ve kara yüzeyinin %12'sini oluşturur. Bunlar, dokuya, kimyasal ve mineral birleşimine göre sınıflandırılır. Bunlar, basitçe Dünya yüzeyinin altında, yüksek sıcaklıklara ve kaya katmanlarının büyük basıncına maruz bırakılarak oluşturulabilir. Yüksek basınç altında kayalar sıkışarak yapraklaşmaya uğrar, yüksek sıcaklık altında ise aynı kimyasal bileşime sahip olan mineraller başka minerallere dönüşür. Örneğin, kil mika ve kireçtaşı metamorfizma sonucunda mermer şekline dönüşür

20. C) Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar

21. C) Başkalaşım (Metamorfik) Kayaç Örnekleri

22. C) Başkalaşım (Metamorfik) Kayaç Döngüsü Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar milyonlarca yıl boyunca kendi içinde birbirlerine dönüşmektedir. Bu olaya kayaç döngüsü denir.

23. Kayaçların Yeryüzü Şekillerinin Oluşumuna Etkisi Yeryüzü şekillerinin oluşması ve değişmesinde iç-dış kuvvetler, iklim ve kayaçlar önemli bir rol oynar. Kayaçların fiziksel ve kimyasal özellikleri, yeryüzünün şekillenmesinde doğrudan ya da dolaylı bir etkiye sahiptir. Çünkü bu özellikler, kayaçların aşınım sürecindeki dayanıklılığını belirler. Örneğin; Başkalaşım kayaçları ve magmatik kayaçlar, genellikle aşındırma etmenlerine (su, rüzgâr vb.) karşı tortul kayaçlardan daha dirençlidir. Kimyasal tortul kayaçlar suda kolay çözünebildiği için dirençsizdir (Görsel 1.26). Gözenek ve boşluk miktarı fazla olan kayaçlar aşınım etmenlerine karşı dirençsizdir. Gözeneklerden içeri sokulan aşındırma etmenleri kayacın kolayca parçalanmasına neden olur. Tabakalı kısımlara sahip olan kayaçlar da aşınım etmenlerine karşı dirençsizdir (Görsel 1.27). Kayacı oluşturan mineral miktarının artması, kayacın aşınım etmenlerine karşı direncini zayıflatır. Dirençsiz minerallerin kolayca tahrip olması da kayacın parçalanmasına neden olur. Kayaçların geçirimliliği de yeryüzü şekillerinin oluşmasında etkilidir.

24. Kaynakça https://www.bilgipedia.com.tr/kayaclar/ https://cografyahocasi.com/10-sinif/kayaclar-ve-ozellikleri.html https://tr.wikipedia.org/wiki/Kaya%C3%A7#Kaya%C3%A7_s%C4%B1n%C4%B1fland%C4%B1rmas%C4%B1 https://www.derscografya.com/kayaclar-ve-ozellikleri/ https://www.okultesti.com/images/slayt/Slayt10-KayaC_TUrleri.PNG https://tr.wikipedia.org/wiki/Kaya%C3%A7 https://tr.wikipedia.org/wiki/Kaya%C3%A7lar%C4%B1n_olu%C5%9Fumu https://www.milliyet.com.tr/gundem/kayaclar-nasil-olusur-kisaca-kayaclarin-olusumu-6194160 https://evrimagaci.org/dogal-tarihin-belgeleri-kayaclar-7537# https://agrdogaltas.com/wp-content/uploads/2021/10/60eb1a59e3345_Ametist-Kirik-Dogal-Tas-Bileklik.jpg https://staff.emu.edu.tr/ececelik/Documents/courses/INSA353/INSA353-ders%20notu-8- %20Kaya%C3%A7lar%20Magmatik.pdf https://tr.wikipedia.org/wiki/%C4%B0%C3%A7_p%C3%BCsk%C3%BCr%C3%BCk_kaya%C3%A7lar https://www.cografyaci.gen.tr/puskuruk-kayaclar-nedir-kaca-ayrilir/ https://kadirhoca.com/puskuruk-katilasim-kayaclar-ve-ozellikleri/#b_Dis_Puskuruk_Kayaclar https://tr.wikipedia.org/wiki/Ba%C5%9Fkala%C5%9F%C4%B1m_kaya%C3%A7lar%C4%B1