1. درس ایمنی در آزمایشگاه
مدرس:
ماندانا امیری
پاییز 94- جلسه سوم

2. خطرات مواد شیمیایی Flammability (قابل اشتعال) Explosive (قابل انفجار)
Corrosive (خورنده)
Toxic(سمی)
Speaker’s Notes
Before working with any chemical it is very important to know and understand the chemical’s physical hazards.
Review the flammability information, including the flashpoint. Chemicals with low flashpoint, such as <100F, are considered flammable. Keep these materials away from flames and hot equipment. Keep their containers closed. Fumes or vapors from flammable materials can be ignited by electrical equipment and even static electricity.
Review the explosion information. Some chemicals will explode readily when exposed to specific conditions, such as heat and shock, and when combined with other specific chemicals.
Corrosive materials, such as acids and caustics, will burn your skin and eat through certain materials such as metals. Corrosives must only be stored in certain containers such as glass or some plastics. Be sure to wear appropriate skin protection when handling corrosives.
Most chemicals are usually reactive with certain other chemicals. Review the reactivity information and keep those materials separated. Some materials will react violently with water or even air.
Review the stability information about the chemicals you work with. Some materials begin to break down after a few months and will begin to react with themselves. Sometimes exposure to sunlight or warm air will contribute to this reaction. Other materials are sensitive to shock from shaking or being dropped.

3. آشنايي با علايم وهشدارهاي ايمني و احترام به آنها
علايم الزام آور(اجباری)
علايم بازدارنده(ممنوع)
علايم اخطار دهنده(خطر...)
علايم ایمنی و کمکهای اوليه

5. انواع برچسب های روی مواد

6. DOT Symbols Are Usually Found on Shipping Cartons
NFPA Diamonds and HMIS Bars are Color & Number Coded with Hazard Information
There are a variety of ways to label containers. What matters is that the required information is on the label. Do any of these labels look familiar? Limited discussion.
NFPA: Labeling system of the National Fire Protection Association (NFPA). The labels are diamond-shaped and color coded. Blue indicates the health hazard. Red indicates the fire hazard. Yellow indicates the reactivity hazard.
White gives special information such as water or oxidizer incompatibility. In each field, the degree of the hazard is rated from 0 to 4, with 4 being the greatest hazard and 0 indicating no significant hazard.
HMIS: Another labeling system that is similar to the NFPA system but in bar graph format. Same colors and numbers, except the white area is generally reserved for listing any PPE that may be needed when working with that chemical.
DOT: Labeling system of the Department of Transportation. These labels are typically found on the outside of shipping cartons and are color-coded with the hazards depicted by readily identifiable symbols. These universal symbols are sometimes found on a container's label as well.
DOT Symbols Are Usually Found on Shipping Cartons
NFPA: National Fire Protection Association (
HMIS: Hazardous Materials Identification System

7. مواد قابل اشتعال Flammable) (
یک ماده قابل اشتعال ماده ای است که میتواند باعت آتش سوزی شده یا بطور خود بخودی در زیر دمای60°C مشتعل شود.
مثال: زایلن، اتیل اتر و اکسیدکننده ها

8. خطر مواد قابل اشتعال (آتش زا)
                                
در ژانويه 5 سال پيش ، يک دستيار تحقيقات در يک آزمايشگاه شيمي‏ در دانشگاه کاليفرنيا، بر اثر سوختگي جان باخت. شهربانو سنگجي که چندماهي بود فعاليتش را در اين آزمايشگاه شروع کرده بود، هنگام انتقال ترت‌بوتيل ليتيوم توسط سرنگ، دچار حريق شد. اين ماده که در هوا خودبه‏خود مشتعل مي‏شود، ناگهان از سرنگ نشت کرده بود.

9. معمول ترين آتش سوزي وقتي اتفاق مي افتد که با ترکيبات قابل اشتعال کار مي کنيد مانند: الکل ، اتر، پتروليوم اتر، استن و ...
البته آتش سوزي مي تواند بدليل شوکهاي الکتريکي هم انجام گيرد

10. موارد مهم در پيشگيري از آتش سوزي
در هنگام رفلاکس واکنش در حضور مايعات قابل اشتعال هرگز از شعله مستقيم استفاده نکنيد .
مايعات قابل اشتعال را هرگز در نزديکي شعله از ظرفي به ظرف ديگر منتقل نکنيد .
در حالت تقطير يا رفلاکس از تمام رابطها اطمينان حاصل کنيد که محکم و عاري از فشار باشند .
هرگز سيستم بسته اي را حتي اگر خنک کننده هم داشته باشد حرارت ندهيد .
تهيه حمام آب سرد هنگامي که واکنش گرمازايي انجام مي دهيد .
محل وضعيت و چگونگي استفاده از کپسول هاي اطفاء حريق را بدانيد .
هيچ گاه به يک مايع جوشان سنگ جوش يا جامد ديگري اضافه نکنيد
محلول هاي اتري را تا مرحله خشک شدن حرارت ندهيد . چون پر اکسيدهاي منفجر شونده در داخل محيط واکنش تشکيل مي شوند
محلول هاي قابل اشتعال را در کابينت ها و آنها را که نياز به خنک شدن دارند در يخچالهاي ضد انفجار نگهداري کنيد .
عوامل ناسازگار را کنار يکديگر قرار ندهيد .

11. انواع آتش سوزی ها و خاموش کننده مناسب آن :
۱-گروه جامدات قابل اشتعال مانند چوب ، پنبه ، پارچه و ... که تاثیر گذار ترین خاموش کننده برای آتش سوزی اینگونه مواد آّب است. البته کپسول خاموش کننده ای به نام آب و گاز در بازار وجود دارد که میتوانید از آن برای حریق جامدات استفاده نمایید.
۲-گروه مایعات قابل اشتعال مانند بنزین و گازوییل که مناسبترین خاموش کننده برای آن خاموش کننده پودر و گاز است . این خاموش کننده قیمت بالایی ندارد و بهترین وسیله اطفایی برای خودروی شماست. البته فراموش نکنید این خاموش کننده آلودگی زایی زیادی دارد بنابراین برای تهیه خاموش کننده برای منزلتان به نکته توجه کنید.
۳-گروه گازهای قابل اشتعال مثل گاز کپسول ۱۱ کیلویی . تاکید میکنم که هرگز این نوع آتشسوزی ها را خاموش نکنید. باید اجازه دهید گاز خروجی بسوزد تا از نشت گاز در محل و ایجاد انفجار جلوگیری شود. در این مورد حتما باید آموزش های خاصی را فرابگیرید.
۴-گروه فلزات قابل اشتعال مثل سدیم و فسفر. اینگونه مواد معمولا در آزمایشگاهها ،مراکز صنعتی و کارخانجات وجود دارند و با آب واکنش انفجاری دارند. برای اطفاء حریق آنها باید از پودر خشک استفاده کرد. هرگز به حریق فلزات آّب نزنید.
۵-گروه حریقهای الکتریسیته مثل آتش سوزی کنتور برق و یا کامپیوتر . فراموش نکنید به دلیل وجود جریان الکتریسیته در اینگونه لوازم باید ماده اطفایی نارسانا باشد تا از برق گرفتگی جلوگیری گردد. بهترین نوع خاموش کننده برای اینگونه حریقها خاموش کننده دی اکسید کربن است که هم قابلیت اطفاء موثری دارد و هم باعث برق گرفتگی نمیشود. این خاموش کننده از نوع پودری ۲۰ درصد گران قیمت تر است ولی به خاطر تمیز بودن ماده داخل آن برای منزل شما توصیه میشود.

12. مواد قابل انفجار(Explosive)
یک ماده قابل انفجار ماده ای است که در دما و فشار معمول ناپایدار است. ممکن است با آب، هوا و دیگر مواد واکنش داده و باعث انفجار شود.
مثال: سدیم، پتاسیم، پراکسیدها

13. خطر مواد قابل انفجار
در 30 نوامبر 2010 يک پروفسور شيمی در فرانسه، آزمایشگاه را برای خوردن ناهار ترک کرده بود که انفجار مهيبی رخ داد. بر اثر اين انفجار يکی ديگر از استادهای دانشگاه در طبقه بالای آزمايشگاه جان خود را ازدست داد و يک دانشجوی ديگر به شدت مجروح شد. این دختر دانشجو چند ماه در کما بود و اکنون مجبور است با معلوليت به زندگی‌اش ادامه دهد. گفته می‌شود اين انفجار به خاطر باز بودن در شيشه حاوی ماده شيميايی اتيلين صورت گرفته اما وکلای استاد دانشگاه اين مسئله را رد کرده‌اند.

14. شامگاه چهارشنبه 27 دي 1385، انفجار مهيب کپسول يک کيلو گرمي گاز هيدروژن در يکي از آزمايشگاه‌هاي دانشکده‌ي علوم دانشگاه تربيت مدرس، فوت دلخراش يکي از متبحرترين دانشجويان دکتري شيمي تجزيه اين دانشگاه را رقم زد. در اين حادثه يک دانشجوي ارشد هم به شدت آسيب ديد

15. مواد قابل انفجار
نگهداري اين مواد در محل هاي مشخص و مجزا بوده و به ميزان حداقل مورد نياز نگهداري شود.
نگهداري در ظروف و محل هاي ضد انفجار
تخليه آهسته اين مواد تحت سيستم تهويه مناسب
عدم نگهداري آنها در مجاورت اکسيد کننده ها

16. مواد سمی(Toxic)
یک ماده سمی به ماده ای اطلاق می شود که اگر شخص در معرض آن قرار گیرد باعث مسمومیت خطرناک یا منجر به مرگ شود.
مانند کادمیوم، آرسنیک

17. خطر مواد سمی
در سال 1382يک دانشجوي دکتري شيمی در کشورمان هنگام نمونه برداري از محلول آرسنيک، بجاي استفاده از پوار از دهان خود استفاده کرد و بعد از آن جان سپرد

18. مسموميت در اثر ورود مواد سمي به دهان
الف) اسيدها و بازها فقط داخل دهان شده باشند
به سرعت ماده را بيرون ريخته و با مقدار زيادي آب، دهان را ميشوييم و بعد در مورد اسيدها از آب آهك و در مورد بازها از آب ليمو و يا استيك اسيد 5% براي شستن دهان استفاده ميشود.
 ب) مواد سمي فرو برده شده
اسيدها
آشاميدن مقدار زيادي آب و پس از آن خوراندن آب آهك و يا مخلوط MgO با آب يا شير، به هيچ وجه از داروهاي تهوع آور يا محلول بيكربنات سديم استفاده نشود.
- بازها
آشاميدن مقدار زيادي آب و سپس سركه و يا آب ليمو و يا آب نارنج، به هيچ وجه از داروهاي تهوع آور استفاده نشود.
- نمكهاي آرسنيك يا جيوه
خوردن يك داروي تهوع آور و بعد شير يا سفيده تخم مرغ در آب سرد و روغن كرچك
- HF
به مريض مقدار زيادي شير بدهيد چون كلسيم موجود در شير بهترين درمان است. استفاده از آب آهك نيز مفيد است.

19. در صورت سوختگی حاصل از اسيدها بلافاصله قسمت آسيب ديده را با آب زياد بشوييد و سپس با محلول سديم بي‌كربنات رقيق (5%) شستشو داده و بعد محل سوختگي را با كمي پارافين يا پماد MgO در گليسرين، چرب كنيد.
در صورت سوختگی حاصل از بازها محل صدمه ديده با مقدار زيادي آب و سپس با محلول (5%) آمونيم كلريد يا محلول اشباع شده بوريك اسيد و يا محلول (2%) اسيد استيك شستشو داده شده و مجددا با آب شستشو داده می شود.

20. مواد خورنده (Corrosive)
ماده خورنده به ماده ای اطلاق می شود که pH زیر 2 بالای 12.5 داشته باشد.
مانند: اسید کلریدریک غلیظ، اسید استیک گلاسیال

21. خطر مواد خورنده
در سال 1994، در آزمايشگاهي در شهر پرت استراليا، يک تکنسين مقداري اسيد هيدروفلوريک را روي لباس کارش ريخت. او دست و پايش را شست، اما بر خلاف دستورالعمل آزمايشگاه از ژل گلوکنيت کلسيم استفاده نکرد. اين تکنسين 15 روز بعد به علت از کارافتادگي چندين عضو بدنش درگذشت.
و در سالهاي پيش در يکي از مراکز تحقيقاتي کشورمانHF با کف دست محققي تماس داشت و اين شخص چند روز بعد بدليل از کار افتادگی چندين عضو بدنش در گذشت

22. ورود مواد به چشم - ورود مواد قليايي به چشم
به وسيله چشم شوي حاوي آب، چشم را بشوييد و در صورت احساس ناراحتي چند مرتبه و هر مرتبه 2 قطره روغن كرچك يا پارافين در چشم بريزيد. در صورت لزوم ميتوان با محلول 1% بوريك اسيد چشم را بشوييد
- ورود مواد اسيدي به چشم
 در مورد اسيدها پس از شستشوي چشم با آب، چشم را با محلول 1% سديم بيكربنات بشوييد.

23. اسیدها

24. بازها

25. Material Safety Data Sheets
توسط یک موسسه استاندارد جدولی از داده های ایمنی برای هر ماده شیمیایی نوشته شده است که MSDS نامیده می شود.

26. MSDS بايستي شامل اطلاعات زير مي باشد :
هويت ماده شيميايي و اطلاعات مربوط به اجزا سازنده آن
آشنايي با خطرات احتمالي
اقدامات اوليه اورژانسي
اقدامات اوليه در مواجهه با حريق
اقدامات اوليه در صورت ريختن اتفاقي ماده شيميايي و روش هاي مهار کردن سرايت آن
شيوه صحيح حمل و نقل و نگهداري
خواص فيزيکي و شيميايي
پايداري و واکنش پذيري
اطلاعات سميت ماده شيميايي و اطلاعات اکولوژيکي
اصول صحيح معدوم کردن پسماندهاي آن
MSDS’s will be called Safety Data Sheets after 2013 and must be readily available for review

27. جدول توصيفي بر چسب گذاري مخاطرات مواد شيميايي
R    PHRASES
Risk information
در صورت خشك بودن ماده قابل انفجار است R1
خطر انفجار ماده بر اثر ضربه ، اصطكاك ، حريق يا ساير منابع اشتعال و احتراق وجود دارد R2
خطر شديد انفجار بر اثر ضربه ، اصطكاك ، حريق يا ساير منابع اشتعال و احتراق وجود دارد R3
خطر تشكيل تركيبات بسيار حساس انفجاري فلزي ماده وجود دارد R4
بر اثر حرارت ديدن ممكن است منفجر شود R5
خطر انفجار ماده در تماس يا بدون تماس با هوا وجود دارد R6
ممكن است باعث ايجاد حريق شود R7
تماس با مواد قابل اشتعال ممكن است باعث ايجاد حريق شود R8
امكان انفجار در صورت مخلوط شدن با مواد قابل اشتعال وجود دارد R9
قابل اشتعال است
R10
بسيار قابل اشتعال است
R11
به شدت قابل اشتعال است
R12

28. تماس با آب باعث آزاد شدن گازهاي بسيار قابل اشتعال مي شود
به شدت با آب واكنش مي دهد
R14
تماس با آب باعث آزاد شدن گازهاي بسيار قابل اشتعال مي شود
R15
امكان انفجار ماده در صورت مخلوط شدن با مواد اكسيد كننده وجود دارد
R16
به صورت خود به خود در هوا مشتعل مي شود
R17
در هنگام استفاده امكان تشكيل مخلوط قابل اشتعال ، انفجار بخار ماده با هوا وجود دارد
R18
ممكن است تشكيل پر اكسيد هاي قابل انفجار دهد
R19
در صورت استنشاق زيان آور مي باشد
R20
در صورت تماس با پوست زيان آور مي باشد
R21
در صورت خوردن زيان آور مي باشد
R22
در صورت استنشاق سمي مي باشد
R23
در صورت تماس با پوست سمي مي باشد
R24
در صورت خوردن سمي مي باشد
R25
در صورت استنشاق بسيار سمي مي باشد
R26

29. جدول توصيفي بر چسب گذاري ايمني مواد شيميايي
جدول توصيفي بر چسب گذاري ايمني مواد شيميايي
S PHRASES
Safety information
در محل بسته نگهداري كنيد S1
دور از دسترس كودكان نگهداري كنيد S2
در جاي خنك نكهداري كنيد S3
دور از محل زندگي افراد نگهداري كنيد S4
محتويات را در زير ( مايع مناسب توسط سازنده مشخص مي گردد ) نگهداري كنيد S5
محتويات را در زير آب نگهداري كنيد
S5/1
محتويات را در زير نفت خام نگهداري كنيد
S5/2
محتويات را در زير روغن پارافين نگهداري كنيد
S5/3
ماده را زير ( گاز خنثي كه توسط سازنده مشخص مي شود ) نگهداري كنيد S6
زير نيتروژن نگهداري كنيد
S6/1
زير آرگون نگهداري كنيد
S6/2
ظروف را كاملا در بسته نگهداري كنيد S7

33. "سیستم هماهنگ جهانی طبقه بندی وبرچسب گذاری مواد شیمیایی"
(GHS)
سیستم هماهنگ جهاني طبقه بندي و برچسب گذاري مواد شيميايي (GHS) نتيجه بيش از يك دهه تلاش است كه طيف وسيعي از كشورها، شركت هاي بين المللي و ساير شركتهاي ذيربط در آن درگير بوده اند. تلاش آنها در اين مدت سبب گسترش دانش كارشناسي در يك دامنه وسيع از سم شناسي گرفته تا ايمني حريق گرديد كه در نهايت منجر به ايجاد اراده و درخواست جمعي براي دستيابي به اين سيستم گرديد.
تلاش با اين فرض آغاز شد كه سيستم موجود بايد طوري توسعه يابد كه بتواند به يك سيستم واحد جهاني در طبقه بندي، برچسب گذاري و تهيه برگه هاي ايمني مواد شيميايي تبديل شود. البته اين يك ايده كاملاً جديد نبود زيرا پيش از آن يك هماهنگي در طبقه بندي و برچسب گذاري براي خطرات فيزيكي و سميت حاد مواد شيميايي در حمل و نقل اين مواد وجود داشت كه بر اساس توصيه هاي كميته كارشناسان حمل و نقل مواد شيميايي خطرناك وابسته به شوراي اقتصادي اجتماعي سازمان ملل متحد(UNCEDTG)تنظيم گرديده بود.
اين هماهنگي محيط كار و همچنين بخش مشتريان را شامل نمي شد و بنابراين نيازمندي هاي موجود در بخش حمل و نقل در برخي از كشورها با ساير بخشهاي آن كشورها هماهنگي لازم را نداشت.
تعهد و الزام بين المللي كه سبب ايجاد انگيزه جهاني براي تكميل اين تلاشها شد، در سال مورد پذيرش قرار گرفت و در دستور كار كنفرانس توسعه و محيط سازمان ملل متحد (UNCED) در سال 2000 در پاراگراف 27/19 به شرح زير منعكس گرديد:
" يك سيستم هماهنگ جهاني طبقه بندي خطرات مواد شيميايي و برچسب گذاري آنها شامل برگه هاي اطلاعات ايمني مواد و علائمي كه به آساني قابل درك باشند در صورت امكان تا سال 2000 برقرار گردد."
-United Nations Conference on Environment and Development -Material safety data sheets
- United Nations Economic and Social Council's Committee of Experts on the Transport of Dangerous Goods

35. Corrosive to metals, category 1
Skin corrosion, categories 1A,1B,1C
Serious eye damage, category 1
Flammable gases, category 1
Flammable aerosols, categories 1,2
Flammable liquids, categories 1,2,3
Flammable solids, categories 1,2
Self-reactive substances and mixtures, Types B,C,D,E,F Pyrophoric liquids, category 1 Pyrophoric solids, category 1 Self-heating substances and mixtures, categories 1,2 Substances and mixtures, which in contact with water, emit flammable gases, categories 1,2,3 Organic peroxides, Types B,C,D,E,F Pyrophoric gas (US only)
Unstable explosives Explosives of Divisions 1.1, 1.2, 1.3, 1.4 Self reactive substances and mixtures, Types A,B Organic peroxides, Types A,B - See more at:

36. Oxidizing gases, category 1
Oxidizing liquids, categories 1,2,3
Acute toxicity (oral, dermal, inhalation), categories 1,2,3
Respiratory sensitization, category 1
Germ cell mutagenicity, categories 1A,1B,2
Carcinogenicity, categories 1A,1B,2
Reproductive toxicity, categories 1A,1B,2
Specific Target Organ Toxicity –

37. Gases under pressure:
Compressed gases
- Liquefied gases
Refrigerated liquefied gases 
- Dissolved gases
Hazardous to the aquatic environment - Acute hazard, category1 –
Chronic hazard, categories 1,2 -

38. List of Highly Hazardous Chemicals, Toxics and Reactives

39. Project 2
MSDS of strong acids, bases and some toxic, Flammable and explosive compounds