1. Računarstvo i informatika
III razred

2. Uvod u programski jezik Pascal

3. Šta je opisano u ovoj lekciji:
Osnovni simboli jezika
Rezervisane reči
Imena (identifikatori)
Struktura jednostavnog programa
Promenljive
Tipovi podataka

4. UVOD u programski jezik PASCAL
Programski jezik Pascal razvio je švajcarski matematičar Niklaus Virt godine

5. Osnovni simboli jezika
Osnovni simboli jezika su:
Slova: ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ abcdefghijklmnopqrstuvwxyz
Cifre:
Specijalni znaci: + - * / = < > [ ] . , ; : ^ ( ) ‘ { }
Specijalni znaci su i neštampajući znaci:
razmak (space), novi red (enter), znak za tabulaciju (tab)
Skup osnovnih simbola Pascal-a je uređen i konačan
Svaki simbol ima redni broj koji zavisi od implementacije jezika

6. Rezervisane (ključne) reči
Osnovni elementi jezika koji imaju fiksirano značenje
and, array, begin, case, const, div, downto, do, else, end, file, for, function, goto, if, in, label, mod, nil, not, of, or, procedure, program, record, repeat, set, then, to, type, until, var, while, with

7. Imena (identifikatori)
Koriste se za označavanje osnovnih objekata jezika – konstanti, tipova, promenljivih, procedura i funkcija
Ime je proizvoljan niz slova i cifara koji počinje slovom
SLOVO
SLOVO
CIFRA

8. Struktura programa u Pascal-u
Zaglavlje programa
Počinje rezervisanom reči program iza koje se navodi ime programa
Odeljak za definisanje konstanti
Odeljak za opis promenljivih
Kod složenijih programa postoje i odeljci za definisanje tipova, deklaraciju labela, deklaraciju funkcija i procedura
Blok naredbi programa
Počinje rezerisanom reči begin i završava rezervisanom reči end
Između se nalazi jedna ili više naredbi kojima se rešava problem
Iza bloka naredbi programa obavezno se navodi tačka (.) kao oznaka kraja programa.
program
Ime programa ;
Odeljak za definisanje konstanti
Odeljak za definisanje promenljivih
begin
naredba
end . ;

9. Promenljive
Promenljiva je registar operativne memorije kome je dodeljeno ime
Sadržaj registra (vrednost promenljive) može se menjati u toku izvršavanja programa
Svaka nova vrednost, upisana u registar, potire prethodnu vrednost, tako da u svakom vremenskom trenutku promenljiva ima samo jednu, tekuću vrednost
Naredba dodele := je naredba koja promenljivoj sa leve strane dodeljuje vrednost izraza sa desne strane – npr. a:=5, x:=x+1, a:=x+y
Sve vrednosti koje se koriste moraju pripadati nekom od tipova koji su definisani u jeziku

10. Tipovi podataka
Pri programiranju treba imati na umu dva aspekta: naredbe kojima se vrši obrada podataka i organizaciju podataka koji će biti obrađivani
Organizacija podataka ostvaruje se korišćenjem koncepta tipa podataka
Tipom se zadaje:
skup mogućih vrednosti promenljivih
skup operacija koje se mogu izvršiti nad promenljivom tog tipa
način registrovanja promenljivih u računaru

11. Tipovi podataka Prosti Složeni Pokazivački Standardni (ugrađeni)
Korisnički
(nestandardni)
Nizovi
Slogovi
Datoteke
Skupovi
Pokazivački tipovi su oni tipovi čije vrednosti lociraju podatak u memoriji
Celobrojni
Realni
Znakovni
Logički
Nabrojivi
Intervalni

12. Celobrojni tip – INTEGER
Celobrojni tip podataka (na nivou programskog jezika) je niz cifara dekadnog brojnog sistema ispred koga može biti znak + ili –
Od načina registrovanja celog broja u memoriji računara (fizički nivo) zavisi njegov opseg vrednosti Ako je 16-bitno registrovanje (2 bajta), najveći ceo broj ( ) koji se može predstaviti je – tu vrednost ima imenovana konstanta maxint Skup celih brojeva je ograničen na interval [-32768, 32767] i to je tip integer Ako je 32-bitno registrovanje (4 bajta) interval je [-231, 231-1] i to je tip longint +
CIFRA -

13. Celobrojni tip – INTEGER
Aritmetičke operacije / celobrojni rezultat
+ sabiranje
− oduzimanje
* množenje
div celobrojno deljenje
mod ostatak pri celobrojnom deljenju
Prioritet operacija je * div mod + −

14. Celobrojni tip – INTEGER
Operacije poređenja / rezultat logičkog tipa
= jednako
<> različito
< manje
> veće
<= manje ili jednako
>= veće ili jednako
Vrednosti logičkog tipa – true (tačno) i false (netačno)

15. Celobrojni tip – INTEGER
Standardne (ugrađene) funkcije / celobrojni rezultat
abs(x) apsolutna vrednost od x
sqr(x) kvadrat od x
succ(x) sledbenik od x (x+1)
pred(x) prethodnik od x (x-1)

16. Celobrojni tip – INTEGER
Standardne (ugrađene) funkcije / rezultat logičkog tipa
odd(x) da li je broj neparan

17. Celobrojni tip – INTEGER
Standardne (ugrađene) funkcije / rezultat realnog tipa
sin(x) sinus od x
cos(x) kosinus od x
arctan(x) arkus tangens od x
ln(x) prirodni logaritam od x
exp(x) stepen x za osnovu e
sqrt(x) kvadratni koren iz x

18. Celobrojni tip – INTEGER
Celobrojni tipovi Delphi-jevog Pascal-a:
Byte B
Shortint B
Integer B
Longint B
Word B
Int B

19. Realni tip – REAL
Realni tip podataka je podskup skupa realnih brojeva koji se mogu registrovati u konkretnoj verziji programskog jezika npr. za 6 bajtova je [2.9*10-39, 1.7*1038]
Realni brojevi mogu da budu prikazani u dva oblika:
pozicioni 2.15,
eksponencijalni 2.15E00, 215E-02, E01
mantisa – deo ispred E i eksponent – deo iza E

20. Realni tip – REAL Aritmetičke operacije / realan rezultat + sabiranje
− oduzimanje
* množenje
/ deljenje
Jedan operand može da bude ceo broj

21. Realni tip – REAL Operacije poređenja / rezultat logičkog tipa
= jednako
<> različito
< manje
> veće
<= manje ili jednako
>= veće ili jednako
Vrednosti logičkog tipa – true (tačno) i false (netačno)

22. Realni tip – REAL Standardne (ugrađene) funkcije / realni rezultat
abs(x) apsolutna vrednost od x
sqr(x) kvadrat od x
sin(x) sinus od x
cos(x) kosinus od x
arctan(x) arkus tangens od x
ln(x) prirodni logaritam od x
exp(x) stepen x za osnovu e
sqrt(x) kvadratni koren iz x
frac(x) razlomljeni deo od x

23. Realni tip – REAL Standardne (ugrađene) funkcije / celobrojni rezultat
trunc(x) ceo deo od x
round(x) najbliži ceo broj od x

24. Logički tip – BOOLEAN
Logički tip podataka definiše podatke koji mogu imati vrednosti logičkih konstanti true ili false
Promenljive logičkog tipa zauzimaju jedan bajt

25. Logički tip – BOOLEAN Logičke operacije / rezultat logičkog tipa
not negacija
and konjunkcija
or disjunkcija
xor ekskluzivna disjunkcija (true ako se operandi razlikuju)
Prioritet operacija – not, and, or, xor
Logički tip je uređen – false < true ord(false)=0, ord(true)=1

26. Znakovni tip – CHAR
Znakovni tip podataka definiše uređeni skup osnovnih znakova PASCAL jezika dozvoljenih u konkretnoj verziji programskog jezika
Znakovnom tipu pripada praznina (space)
Promenljiva znakovnog tipa zauzima jedan bajt
Vrednost znakovne promenljive ili konstante je znak iz osnovnog skupa znakova
Znakovna konstanta se navodi između apostrofa
Apostrof se navodi sa dva apostrofa – ''''

27. Znakovni tip – CHAR
Funkcije koje znak povezuju sa rednim brojem u uređenom skupu znakova
ord(c) redni broj (kod) znaka c u skupu znakova npr. ord(‘A’)=65, ord(‘B’)=66...
chr(i) znak čiji je redni broj (kod) i, pod uslovom da postoji chr(65)=‘A’, chr(66)=‘B’ ili #65=‘A’
ord(chr(i))=i , chr(ord(c))=c
Znakovni tip je uređen – mogu se primeniti operacije poređenja =, <>, <, >, <=, >= i funkcije pred(c) i succ(c)

28. Niz simbola – STRING Tip string se koristi za rad sa nizovima simbola
Kad se deklariše promenljiva – string[dužina]
Podrazumevana dužina string promenljive je od 0 do 255 znakova
Prazan string se obeležava sa dva apostrofa – ‘’
Elementima stringa pristupa se sa ime[indeks]
Redni brojevi simbola u stringu počinju od 1

29. Niz simbola – STRING Funkcije za rad sa stringovima:
length(st) dužina, broj simbola
copy(st, poz, n) podstring dužine n počev od poz
concat(st1, st2...) spajanje stringova (može i +)
pos(st1, st2) prvo pojavljivanje st1 u st2 (ako ne postoji onda je 0)
delete(st, poz, n) brisanje n elemenata od poz
insert(st1, st2, poz) umetanje st1 u st2 na poz
Na podacima tipa string mogu se primeniti operacije poređenja

30. Struktura programa u Pascal-u
Neophodno – tačnost dobijenih rezultata
Poželjno – što kraće vreme izvršavanja i što manje zauzeće memorije
Preporuke za čitljivost koda:
U svakoj liniji samo po jedna naredba
Ugnježdavanje struktura za po dva mesta
Velike programe razbijati na manje segmente
Smislena imena konstanti, promenljivih, funkcija i procedura

31. Struktura programa u Pascal-u
Zaglavlje programa
Odeljak za opis obeležja (label)
Odeljak za definisanje konstanti (const)
Odeljak za definisanje tipova (type)
Odeljak za opis promenljivih (var)
Odeljak za opis funkcija i procedura
Svaki odeljak u zaglavlju završava se sa ;
Sve se može izostaviti osim odeljka naredbi
program
Ime programa ;
Odeljak za opis obeležja
Odeljak za definisanje konstanti
Odeljak za definisanje tipova
Odeljak za opis promenljivih
Odeljak za opis funkcija i procedura
begin
naredba
end . ;

32. Odeljak za definisanje konstanti (const)
konstantan izraz
const
Ime = ;
Imenovana konstanta dobija vrednost koja je ceo ili realan broj, string ili ime već definisane konstante
Konstante ne mogu menjati vrednost u programu
Tipizirane konstante (promenljive sa inicijalnom vrednošću)
const promenljiva: tip = vrednost
Standardne konstante
true, false, maxint, maxlongint, Pi

33. Odeljak za opis promenljivih (var)
Ime :
tip ; ,
Svaka promenljiva mora biti deklarisana
Ovako prevodilac može da raspodeli memoriju, tj. da veže imena i adrese

34. Izrazi
Izraz je sintaksna jedinica jezika koja definiše poredak i način izračunavanja neke vrednosti korišćenjem:
operanda (konstante, promenljive, funkcije)
ovalnih (malih) zagrada
operacijskih simbola
Operacija definiše koje akcije treba izvršiti nad operandima
unarne
binarne
Prioritet operacija
not, −
*, /, div, mod, and
+, −, or
=, <>, <, >, <=, >=

35. Naredba dodele – := promenljiva := izraz
Tip izraza mora biti isti kao i tip promenljive (osim real <- integer)
Vrste izraza
aritmetički
logički
tekstualni
Pogledati udžbenik, strana 53, primer 6
Razmena vrednosti dve promenljive

36. Procedure ulaza i izlaza
Skoro svi programi imaju učitavanje podataka i izdavanje rezultata
Koriste se standardne procedure read / write koje rade sa standardnim datotekama input / output
Kraj linije – Enter – CR
Kraj datoteke (fajla) – Ctrl + Z – EOF

37. Učitavanje podataka read(A1, A2,... An) readln(A1, A2,... An) readln
Tipovi promenljivih i ulaza se moraju poklapati
Praznine se ignorišu (razmak, Enter, Tab) osim za tekstualne promenljive
Ne može se koristiti logička promenljiva
String se učitava do zadate dužine ili do Enter

38. Izlaz podataka write(A1, A2,... An) writeln(A1, A2,... An) writeln
Izlaz odgovara tipu promenljive
Formatiranje izlaza
write(i:izlaznopolje)
write(r:izlaznopolje:decimale)
ako se ne navede broj decimala izlaz je sa E
višak se sa leve strane popunjava razmacima