Mavzu: Etikaning mohiyati va ahamiyati O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI OSIYO XALQARO UNIVERSITETI Tayyorladi : 2-BT2023 guruhi talabasi ___Jo’raqulova. A Qabul qildi:_falsafa fani o’qituvchisi ____ Boboxusenov A

REJA: 1. Estetikada kategoriya tushunchasi. 2. Go’zallik estetikaning markaziy kategorisi sifatida. 3. Ulug’vorlik va tubanlik. 4. Go’zallik va moddiy qadriyatlar. 5. Fojeaviylik va kulgulilik.

Har bir fan o’z maqomiga ko’ra muayyan tadqiqot faoliyat sohasi bo’lib, bu faoliyat tabiat, jamiyat va tafakkur haqida yangi bilimlat hosil qilishga qonun va kategorilar asosida olamni yangidan idrok etishga qaratilgan bo’ladi.

Estetika ham falsafiy fan sifatida o’zining qonun va kategoriyalarga ega. Bular quyidagilar:

1. Go’zallik. 2. Hunuklik. 3. Ulug’vorlik. 4. Tubanlik. 5. Fojeaviylik. 6. Kulgulilik va boshqalar.

Go’zallik haqidagi qarashlar va nazariyalar: Zardusht- Huvarnosi Axura Mazda ko’p go’zaldir, go’zaldir juda. Abu Nasr Farobiy-Go’zallik bu-turli musiqalar, yaxshi xulq-atvorga to’g’ri keladigan, odamlar erishishga havas qiladigan narsalardir.

Abu Homid G’azzoliy- Har qanday go’zallik, go’zallikni anglay olgan muhabbat obektdir. Ibn Sino- Go’zalikka muhabbat qo’yishning asosida ham aql ham hissiyot yotadi.

Umar Hayyom- Go’zallik barcha tillarda vasf etiladigan va har qanday aqlga xush keladigan tuyg’udir. F. Shiller- Go’zallik-hodisaga aylangan erkinlik.

Nafosat falsafasi go’zallikga bilishning maxsuli sifatida nomoyon bo’ladi. Masalan, bahor faslining go’zalligi tabiyatning uyg’onishi, ko’klamning yuz ochishi bilan belgilansada, undagi muhum unsur moslik tushunchasi bilan, yaniy faslning inson manfaati bilan bahoriy gullarning unib chiqishi bilan o’zgachadir.

Chiroylilik-narsalarning tashqi ko’rinishini, holatini, bajarilgan ish yoki qilingan harakatidagi o’zaro hamohangligini ifodalovchi tushuncha. Chiroylilik insonlarda yoqimli taassurot qoldiradi.

Ulug’vorlik-insonning narsa xodisalariga estetik va axloqiy mezonlar bilan yondashishi va ualrdan yuksak hayratlanish tuyg’usini hosil qiluvchi estetik hissiyot majmuidir. Ulug’vorlik o’zida hajm, miqdor ko’lam va buyuklikni mujassam etadi.

Ingliz nafosatshunosi E.Biork ko’zallikni ulug’vorlik bilan solishtiradi va ularni bir-biriga qarama-qarshi tushunch sifatida qaraydi. I.Kant esa ko’zallik va ulug’vorlikni uyg’unlikda rivojlanuvchi tushuncha deb aytadi.

Vatanimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng milliy-ma’naviy qadriyatlarga yangicha munosabat bildirdi, xalqona, ilg’or an’analar shakllandi, milliy iftixorni yuksaltirishga keng jamoatchilik fikri jalb qilindi.

Yetuk rassomlar hayotning barcha hodisalarni rangtasvir orqali ko’radi, ularga ijod manbai sifatida qaratydi, sanatning hamma uchun zarur ekanligiga qat’iy ishonadi. Shu bois ularning asarlaridagi go’zallik ruhi rangtasivirinui sevishga da’vat etadi, tasviriy sanatni his qilish va uni idrok etishga chaqiradi.

Vojiaviylik muammosi har doim falsafiy va estetik tafakkur sohiblarning e’tiborini jalb qilib kelgan. Deyarli barcha ulkan ijodkorlar yaratgan asrlarda fojiali ohanglar mavjudligini juda ko’p ko’ramiz. Masalan: M.Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi” va “Mirzo Ulug’bek” asarlarda fojiali ohanglar boshdan oxiriga qadar sezilib turadi.

San’atda fojia va fojeiy qaxramon obrazini ifodalash quyidagi jihatlar bilan belgilanadi: -Fojeyaviy asar hayot va ijtimoiy aloqalarni qamrab olishi va real tasvirlashi; -Inson shaxsni to’laqonlik ravishda ifodalashi; -Davrning yorqin insonparvar orzulari bilan axloq qoidalari o’rtasidagi to’qnashuvning natijasini yoritishi.

-Kuchli, jasoratli, g’ururli, erkparvar, inson timsolini barqaror o’rnatishi; -Insoniy idealga intilish va unga bo’lgan ishonchning mustaxkamligi.

Kulgilik haqidagi mavjud barcha nazariyalar kulgililikning predmetini obektiv hususiyat sifanida yoki shaxsning subektiv imkoniyatlari natijasi yohud subekt va obiekt o’zari aloqadorligining natijasi sifatida ko’rib chiqishadi. Bu metadalogik yondashuv kulgililikdagi ko’p ma’noliliylikning yuzaga kelishiga sabab bo’ladi.

Aristotel fikricha, kulgu ayrim hatoliklar hamda kishilarga ozor yetkazmaydigan va zarar keltirmaydigan hunuklikni keltirib chiqaradi. Insondagi jahldorlik, suskashlik, qizg’anchiqlik, subtsizlik, izzatlalablik, shuhratparazlik illatlari kulguliylikning obiektidir.

Kulgu-insoniy voqeylik. Inson o’zining aqli yordamida kuladi. U, albatta, o’zining axmoqligidan ham kulishi mumkin, biroq bu kulgu telbaning mazmunsiz kulkusi hisoblanadi. Kulgudagi lazzatning manbaida masxara, istehzo kabi tuyg’ular yotadi.

Hazil-mutoiba. Kulgulilikda hazilning o’rni beqiyos. Hazil insonlarni fikirlashga, so’zlarni o’rinkli qo’llashga, qiziqarli iboralar bilan fikrni bayon etishga undaydi. Hazilning qo’pol ko’rinishi mashara hisoblanadi. Kinoya, piching, kesatig’ so’zini hazil orqali ifodalashda muhim vositalardir.

Kulgu-tanqidning estetik shaklidir. Kulgu tabiatiga ko’ra tabaqalanishiga qarshi, mansab va amal oldida bo’yin egmaydi. Kulgu tengsizlik, zo’rovonlik, manmanlik, amalparastlik, nodonlikning barcha shakllariga qarshi kurashuvchi buyuk kuch sifatida maydonga chiqadi.

Kulguning turlari: Masxara, o’xshatma (parodiy), piching, kesatiq, hazil-mutoyiba, hajviy rasm (karikatura), mubolag’a, latifa, askiya.

Ma’lumki, “Gulmisiz-rayhonmisiz, jambilmisiz” deb nomlangan askiya payrov so’z o’yini o’zbek milliy askiya san’atining gultoji xisoblanadi. Bunda zukkolik, zakiylik nafaqat fazilat sifatida, balki u kulgu hissini yuzaga keltiruvchi faol, badiiy shakli sifatida ham namoyon bo’ladi.

Foydalangan adabiyotlar: 1. Bichkov.V. Estetika A.S.T Qurbonmamadov A. Estetichiskoye doktrina sufizma.Dushanbe.Donish Muhammad Toqi Ja’fariy.San’at va go’zallik.Islom nuqtai nazarida (fors tilida). – Texron Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar (Oliy ta’lim muassasalari uchun qo’llanma).-T:Yangi asar avlodi.2001