1.  T ə l ə b ə :Yaqubov Nüsr ə t  Mü ə llim :Mehdiyeva Almaz  Qrup :635.21  F ə nn :Veril ə nl ə r v ə bilikl ə r bazası  Mövzu :Ekspert-öyr ə d ə n sisteml ə rin arxitekturası

2. Ekspert sisteml ə r - konkret predmet sah ə sind ə müt ə x ə ssis bilikl ə rini özünd ə ə ks etdir ə n v ə az kvalifikasiyalı istifad ə çil ə r ə q ə rara g ə lm ə kd ə m ə sl ə h ə tçi olan mür ə kk ə b kompleks proqramlardır. Bel ə sisteml ə r konkret predmet sah ə sind ə az t ə crüb ə li müt ə x ə ssisl ə r ə q ə rar q ə bul etm ə kd ə d ə st ə k olurlar. Odur ki, bel ə sisteml ə r ə b ə z ə n q ə rarların q ə bul olunmasını d ə st ə kl ə y ə n sisteml ə r d ə deyirl ə r.

3. Ekspert sistemi – müəyyən bilgilərə və tətbiq olunduğu sahənin (məsələn, maliyyə və tibb) ekspertləri tərəfindən qoyulmuş analitik qaydalara əsaslanmaqla həmin sahədə problemləri həll edən, tövsiyələr (məsləhətlər) verən və hətta qərarlar qəbul edən tətbiqi proqramın bir növü. Ekspert-insanlar problemləri həll edərkən mühakimə yürütmək qabiliyyətlərindən istifadə edərək faktoqrafik biliklərini tətbiq edirlər.

4. Ekspert sistemində bu iki əsas prinsip bir-biri ilə əlaqəli olan iki ayrıca komponent kimi gerçəkləşdirilib: biliklər bazası və məntiqi nəticə (çıxarma) mexanizmi. Biliklər bazası verilmiş mövzuya aid olan spesifik fakt və qaydaları təqdim edir, məntiqi nəticə (çıxarma) mexanizmi isə ekspert sisteminə nəticə çıxarmağa imkan verən mühakiməyürütmə qabiliyyətini gerçəkləşdirir.

5. Ekspert sistemlərin məqsədi 70-ci illərin sonunda süni intellekt (Sİ) sahəsində çalışan mütəxəssislər başa düşdülər ki, proqramı intellektuallaşdırmaqdan ötrü onu predmet sahəsi haqqında yüksək keyfiyyətli xüsusi biliklərlə təmin etmək lazımdır. Bu faktın başa düşülməsi xüsusi proqram sistemlərinin inkişafına səbəb oldu və bunların da hər biri müəyyən məhdud predmet sahəsində ekspert kimi istifadə olunmağa başladılar. Bu proqramlar ekspert sistemlər adlandırıldı.

6. Ekspert sistemlərin qurulması texnologiyasını bəzən mühəndis biliyi adlandırırlar. Bu prosesi təşkil edən mütəxəssislər- yaradıcılar bilik mühəndisləri adlanırlar və onlar hər bir predmet sahəsində bir və ya bir neçə ekspertlə qarşılıqlı əlaqəni yaradırlar. Bilik mühəndisi ekspertlərdən məsələnin həllində lazım olan proseduranı, strategiyanı, emprik qaydaları "çəkir" və şəkildəki kimi bu biliyi ekspert sistemdə quraşdırır:

7. Bilik – insanın özü v ə onu ə hat ə ed ə n al ə m v ə bu al ə min amill ə ri haqqında öyr ə ndikl ə rimizdir.Ümumiyy ə tl ə, bilik - öyr ə nm ə k vasit ə si kimi q ə bul olunur. Bilik müh ə ndisliyi baxımından bilik formaliz ə edilmiş informasiyadır. Ekspert sisteml ə rin yaradılması m ə rh ə l ə l ə ri aşağıdakılardır: 1.İdentifikasiya - problemin xarakterinın öyr ə nilm ə si 2.Konseptualizasiya - ə sas anlayışların v ə onlar arası ə laq ə l ə rin mü ə yy ə n olunması 3.Formalizasiya - bilikl ə rin t ə sviri modelinin seçilm ə si, qaydaların hazırlanması 4.Reallaşma - Kompüter proqramının işl ə nilm ə si, n ə tic ə l ə rin t ə mini 5.Eksperiment - Alınan n ə tic ə l ə rin adekvatlığının yoxlanılması.

8. Sistemin necə qurulması, onun necə mühakimə edilməsi kimi biliklər metabiliklər adlanırlar - bilik haqqında bilik. Ekspert sistemində bu bilikləri əks etdirən blok izah mexanizmi adlanır. Ekspert sisteminin funksional sxemini aşağıdakı kimi ğöstərə bilərik:

9. Biliklərin təsvir modeli ekspertlərdən alınmış biliklərin müəyyən qaydalar formasında təqdim olunmasına xidmət edir. ES-də biliklərin təsvir modellərinin təsnifatı belədir: produksion model; semantik şəbəkə modeli; freym model; formal məntiq modeli; relyasion model; problem yönümlü modellər.

10. Ekspert sistemlərin fərqləndirici cəhətləri Bütün ES-lər biliklərə əsaslanan sistemlərdir (BƏS) və Sİ proqramıdırlar. Lakin Sİ və BƏS daha geniş anlayışlardır və buraya ES-dən başqa həm də teoremlərin isbatı, müxtəlif intellektual kompüter oyunları və s. daxildir. BƏS konkret predmet sahəsinə aid bilikləri cəmləşdirən, məntiqi çıxarışı təmin edən və həll edən intellektual proqramlardır. BƏS-in 90%-dən çoxu ekspert sistemlərdir (BƏS-ə həm də intellektual kompüter oyunları auddir). ES-in ən vacib və digər BƏS-lərdən fərqləndirici cəhəti məhz ekspert biliklərinə əsaslanan bilik bazasına malik olmasıdır.

11. DİQQ Ə TİNİZ Ə GÖR Ə T Ə Ş Ə KKÜRL Ə R