2. Mövzu : İonlaşdırıcı şüalanma. PLAN : l Şüalanma n ə dir ? II İonlaşdırıcı şüalanmanın orqanizm ə t ə siri III İonlaşdırıcı şüalanma.

3. Şüalanma – enerjinin şüalar (görünən və görünməyən) vasitəsilə köçürülməsi prosesidir.Radiasiya öz təbiətinə görə həyat üçün təhlükəlidir. Hətta şüalanmanın kiçik dozası belə orqanizmdə baş verə biləcək hər hansı prosesin mexanizmini (tamamilə formalaşmayan) işə sala bilər ki, nəticədə xərçəng və yaxud genetik zədələnmələr baş verə bilər. Şüalanma – enerjinin şüalar (görünən və görünməyən) vasitəsilə köçürülməsi prosesidir.Radiasiya öz təbiətinə görə həyat üçün təhlükəlidir. Hətta şüalanmanın kiçik dozası belə orqanizmdə baş verə biləcək hər hansı prosesin mexanizmini (tamamilə formalaşmayan) işə sala bilər ki, nəticədə xərçəng və yaxud genetik zədələnmələr baş verə bilər. Radiasiyanın böyük dozalarda təsir etdiyi zaman orqanizmin hüceyrələri dağılır,orqanlar zədələnir,nəticədə orqanizm sürətlə məhv olur. Hal- hazırda alimləri müəyyən etməyə çalışırlar ki, hansı şüalanma dozasındn etibarən şüalanmalar riskli hesab olunmalıdır. Lakin, şüalanma dozası nə qədər az və onun təsir effekti nə qədər gec biruzə versə faydalı informasiya bir o qədər gecikir və ya az olur. Radiasiyanın böyük dozalarda təsir etdiyi zaman orqanizmin hüceyrələri dağılır,orqanlar zədələnir,nəticədə orqanizm sürətlə məhv olur. Hal- hazırda alimləri müəyyən etməyə çalışırlar ki, hansı şüalanma dozasındn etibarən şüalanmalar riskli hesab olunmalıdır. Lakin, şüalanma dozası nə qədər az və onun təsir effekti nə qədər gec biruzə versə faydalı informasiya bir o qədər gecikir və ya az olur.

4. Kifayət qədər yüksək enerji ilə şüalanma atomları ionlaşdıra bilər; yəni ionlar meydana gətirərək elektronları atomlardan qopara bilər.Canlı hüceyrələr və daha da önəmlisi, həmin hüceyrələrdəki DNT bu ionlaşma nəticəsində zədələnə bilər, ionlaşdırıcı radiasiyaya məruz qalma xərçəng riskini artırır.. Kütləvi qırğın silahlarının tətbiqi və radioaktiv təhlükəli obyektlərdəki texnogen qəza ionlaşdırıcı şüaların ətrafa yayılmasına səbəb olur. Müasir texnologiyalardan istifadənin artması ilə əlaqədar olaraq, tibb və sənaye obyektlərində,elmi-tədqiqat,təhsil ocaqlarında ionlaşdırıcı şüalanma mənbələrindən istifadə halları artır

5. Göründüyü kimi, müasir h ə yatda bir çox sah ə l ə rd ə ionlaşdırıcı şüalanma m ə nb ə l ə rinin t ə tbiqi olduqca z ə ruri bir haldır. Bel ə m ə nb ə l ə rin istifad ə si il ə çalışan müt ə x ə ssisl ə r t ə l ə b olunan hazırlıq v ə t ə crüb ə y ə malik olduqları, h ə mçinin t ə hlük ə sizlik qaydaları v ə istismar olunan radioaktiv m ə nb ə li avadanlığın iş prinsipini bildikl ə ri s ə b ə bind ə n onlardan t ə hlük ə siz istifad ə ed ə bilirl ə r. Lakin t əə ssüfl ə r olsun ki, bununla yanaşı b ə zi hallarda m ə suliyy ə tsizlik v ə t ə hlük ə sizlik qaydalarına tam riay ə t edilm ə m ə si s ə b ə bl ə rind ə n bu m ə nb ə l ə rin itirilm ə si v ə ya oğurlanması hallarının baş verm ə si t ə hlük ə si d ə mövcuddur. Bel ə halların baş verm ə m ə si üçün insanlar daha diqq ə tli olmalı, radiasiya t ə hlük ə sini bildir ə n işar ə l ə ri tanımalı v ə bu işar ə l ə rin olduğu h ə r hansı bir ə şyaya rast g ə ldikd ə d ə rhal h ə min ə şyadan k ə nara ç ə kilm ə li v ə hadis ə bar ə d ə Fövq ə lad ə Hallar Nazirliyinin “112” z ə ng m ə rk ə zin ə bildirm ə lidirl ə r.

6. T ə sirin növü T ə sirin xüsusiyy ə ti Yükl ə nmiş hiss ə cikl ə r Yükl ə nmiş hiss ə cikl ə r Orqanizm ə daxil alfa v ə beta hiss ə cikl ə ri hüceyr ə atomlarının yanından keçdikd ə onlarda qarşılıqlı t ə sir n ə tic ə sind ə öz enerjil ə rini itirirl ə r Elektirli qarşılıqlı t ə sir Elektirli qarşılıqlı t ə sir Şüalanma hüceyr ə nin atomuna çatandan trilyonda bir saniy ə sonra bu atomdan elektron ayrılır. Ayrılan elektronun yükü m ə nfi olduğundan atom neytral v ə ziyy ə td ə n müsb ə t yükl ə nmiş v ə ziyy ə t ə keçir. Bu proses ionlaşma adlanır.

7. Fiziki-kimy ə vi d ə yişm ə l ə r Fiziki-kimy ə vi d ə yişm ə l ə r Orqanizmd ə yeni molekulalar yaranır,“s ə rb ə st radikallar” kimi reaksiyaya yüks ə k d ə r ə c ə d ə girir. Kimy ə vi d ə yişm ə l ə r Kimy ə vi d ə yişm ə l ə r S ə rb ə st radikallar bir- biri il ə v ə dig ə r molekullarla t ə bi ə ti tam öyr ə nilm ə miş reaksiyalara girib yeni molekulları ə m ə l ə g ə tirirl ə r.

8. Bioloji effektl ə r Biokimy ə vi d ə yişm ə l ə r şüalanmadan bir neç ə saniy ə sonra yaxud on ill ə r ə rzind ə baş ver ə c ə k hadis ə l ə r aiddir. Bu halda hüceyr ə tamamil ə m ə hv olur v ə yaxud onda el ə d ə yişm ə l ə r baş verir ki, n ə tic ə x ə rç ə ng x ə st ə liyin ə g ə tirir.

9. Radiasiya dozalarının ölçülm ə si : İonlaşdırıcı şüalanmanın dozası – ionlaşdırıcı şüalanmanın ist ə nil ə n madd ə v ə canlı orqanizm ə t ə sirini qiym ə tl ə ndirm ə k üçün k ə miyy ə tdir. Udulan doza – şüalanmaya m ə ruz qalan madd ə nin vahid kütl ə si t ə r ə find ə n udulan şüalanma enerjisi miqdarıdır. Ekvivalent doza – orqanlarda v ə toxumalarda udulan orta dozanın baxılan şüalanma növü üçün müvafiq ölçü ə msalına vurulmuş qiym ə tidir. Ekspozisiya dozası – fotonların t ə siri n ə tic ə sind ə havanın ionlaşma ölçüsüdür v ə ionlaşdırıcı şüalanma t ə r ə find ə n yaradılan v ə havanın bir çox kütl ə si t ə r ə find ə n udulan bir nişanlı ionların c ə mi elektrik yükl ə nm ə sinin (dQ) kütl ə y ə (dM) olan nisb ə tidir:

10. İonlaşdırıcı şüalanma m ə nb ə l ə ri – insan f ə aliyy ə tind ə n asılı olmayan t ə bii v ə insan f ə aliyy ə ti n ə tic ə sind ə yaranan texnogen xarakterli ola bil ə r. Antropogen t ə sirli ionlaşdırma m ə nb ə l ə rinin buraxıla bil ə n t ə siredici s ə viyy ə si h ə r bir ölk ə nin radiasiya t ə hlük ə sizliyi nöqteyi-n ə z ə rind ə n baxılır v ə normalaşdırılır. Normalara ə sas ə n bilavasit ə ionlaşdırıcı şüalanma m ə nb ə l ə rind ə işl ə y ə n ş ə xsl ə r iki qrupa bölünürl ə r: 1) Bu qrupa m ə hdud sayda ş ə xsl ə r aid edilir ki, onların yaşayış v ə yaxud iş yerl ə ri radioaktiv şüalanma m ə nb ə l ə rinin t ə sirin ə m ə ruz qala bil ə rl ə r. 2) Bu qrupa ionlaşdırıcı şüalanma t ə sirin ə böyük ə hali kütl ə si (respublika,region,rayon) m ə ruz qalmış olur. Normalara ə sas ə n bilavasit ə ionlaşdırıcı şüalanma m ə nb ə l ə rind ə işl ə y ə n ş ə xsl ə r iki qrupa bölünürl ə r: 1) Bu qrupa m ə hdud sayda ş ə xsl ə r aid edilir ki, onların yaşayış v ə yaxud iş yerl ə ri radioaktiv şüalanma m ə nb ə l ə rinin t ə sirin ə m ə ruz qala bil ə rl ə r. 2) Bu qrupa ionlaşdırıcı şüalanma t ə sirin ə böyük ə hali kütl ə si (respublika,region,rayon) m ə ruz qalmış olur.

11. Xarici şüalanma Xarici radiasiya z ə d ə l ə nm ə l ə rini ya d ə rin ə nüfuz ed ə n radiasiyanın (qamma v ə rentgen şüaları, neytronlar) ya da d ə rin ə nüfuz etm ə y ə n radiasiyanın (yüks ə k enerjili beta-şüalar) yaratdığı z ə d ə l ə nm ə l ə r kimi t ə snif etm ə k olar. Qamma- v ə rentgen şüaları v ə elektronların s ə b ə b olduğu d ə rin ə nüfuz ed ə n şüalanma b ə d ə nin ist ə nil ə n toxumaları v ə orqanlarına çatar v ə onları z ə d ə l ə y ə bil ə r. Daxili şüalanma Radioaktiv madd ə l ə rin orqanizm ə daxil ola bil ə c ə yi dörd mümkün yol var: 1. t ə n ə ffüs zamanı ağciy ə rl ə rl ə ; 2. qida il ə ; 3. d ə ri z ə d ə l ə nm ə l ə ri il ə ; 4. sağlam d ə rid ə n absorbsiya yolu il ə.

12. Şüalanmadan sonra g ə miricil ə rin t ə qribi m ə hv olma müdd ə ti :

13. Müxt ə lif heyvanların m ə hv olmasının t ə qribi dozaları :

14. Şüalanma dozasının çox t ə hlük ə li qiym ə tl ə ri. Şüalanma dozası Şüalanmanın n ə tic ə l ə ri 100 Qrey v ə ondan yuxarı M ə rk ə zi sinir sisteminin z ə d ə l ə nm ə si il ə ə laq ə dar olaraq şüalanmadan bir neç ə saat v ə yaxud bir neç ə gün sonra ölüm halı qeyd ə alınır. 10-50 Qrey M ə d ə -bağırsaq traktında daxili qanaxma n ə tic ə sind ə bir-iki h ə ft ə ə rzind ə ölüm halı qeyd ə alınır. 3-5 Qrey Onurğa beyninin z ə d ə l ə nm ə si n ə tic ə sind ə şüalanmaya m ə ruz qalanların 50% bir-iki ay müdd ə tind ə ölür.

15. Göstərilənlərə əlavə olaraq qiymətləndirmədə insanın ionlaşdırıcı şüalanmaya həssas olan üzvləri (orqanları) şərti olaraq üç qrupa ayrılır : Göstərilənlərə əlavə olaraq qiymətləndirmədə insanın ionlaşdırıcı şüalanmaya həssas olan üzvləri (orqanları) şərti olaraq üç qrupa ayrılır : III qrup –dəri örtüyü,sümüklər,oynaqlar və s. II qrup -əzələlər,qalxanabənzər vəzi,qara ciyər,piy hüceyrələri böyrəklər, dalaq,mədə-bağırsaq traktı, göz bülluru və s. I qruq-bütün b ə d ə n ümumilikd ə v ə onurğa beyni

16. Radiasiya qəzası zamanı radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasında aşağıdakılar əsas götürülməlidir: Radiasiya qəzası zamanı radiasiya təhlükəsizliyinin təmin olunmasında aşağıdakılar əsas götürülməlidir: ı Radiasiya q ə zasının n ə tic ə l ə rini l ə ğv etm ə k üçün n ə z ə rd ə tutulan t ə dbirl ə r z ə r ə rd ə n çox fayda verm ə lidir. ıı Radiasiya qəzasının nəticələrinin ləğvi üzrə fəaliyyətin növləri və miqyası ionlaşdırıcı şüalanma dozasının maksimum azalmasını təmin etməlidir.

17. İonlaşdırıcı şüa mənbələrindən istifadə ilə əlaqədar fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatlar aşağıdakı tələbləri yerinə yetirməlidirlər: Radiasiya t ə hlük ə sizliyinin t ə min edilm ə sin ə aid qanunda v ə ya dig ə r hüquqi aktlarda mü ə yy ə n edilmiş t ə l ə bl ə r ə ə m ə l edilm ə si. Radiasiya t ə hlük ə sizliyinin t ə min edilm ə si sah ə sind ə t ə dbirl ə rin planlaşdırılıb h ə yata keçirilm ə si. İşçilərin ilkin (işə qəbul (olarkən ) və dövri (müntəzəm) tibbi müayinələrdən keçirilməsi. Radioaktiv şüa m ə nb ə l ə ri il ə işl ə y ə n işçil ə rin vaxtaşırı radiasiya t ə hlük ə sizlik texnikası qaydaları il ə tanış edilm ə si.

18. DİQQ Ə TİNİZ Ə GÖR Ə T Ə Ş Ə KKÜRL Ə R