1. Wyjaśnianie Metodologia badań w naukach behawioralnych V

2. Rozumienie i wyjaśnianie (1) Potrzeba rozumienia rzeczywistości. (2) Wyjaśnianie w sensie psychologicznym - zaspokojenie ciekawości, rozproszenie niepokoju, uzyskanie poczucia kontroli (3) Walory poznawcze wyjaśnienia K. Szymanek Metodologia badań V2

3. Zaćmienie słońca Dawni Chińczycy uważali, że słońce jest pożerane przez smoka. Przy zaćmieniu wszczynano wielki hałas za pomocą bębnów, gongów, kotłów. Odpalano sztuczne ognie, a cesarska gwardia strzelała z łuków w niebo. Po takiej demonstracji siły smok rezygnował. K. Szymanek Metodologia badań V3

4. Ruch gwiazd Dlaczego gwiazdy obracają się razem z firmamentem wokół Ziemi? Wyjaśnienie średniowiecznych astronomów: aniołowie kręcą korbami mechanizmu. K. Szymanek Metodologia badań V4

5. Trzęsienia ziemi Popularne tłumaczenie starożytne: ogromne robaki, węże, smoki itp. wiercą się, podrygują nagle pod powierzchnią ziemi. K. Szymanek Metodologia badań V5

6. Pioruny Pioruny są narzędziem bogów karania ludzi za ich niegodziwe czyny. K. Szymanek Metodologia badań V6

7. Psychologiczna wartość wyjaśnienia K. Szymanek Metodologia badań V7

8. Wyjaśnianie Wyjaśnienie jako próba włączenia nieznanego zjawiska w zasięg naszej wiedzy, sprowadzenia go do czegoś lepiej znanego, przedstawienia w kategoriach, które rozumiemy, z którymi jesteśmy oswojeni, którymi potrafimy operować. K. Szymanek Metodologia badań V8

9. Zaćmienie słońca K. Szymanek Metodologia badań V9 Wyjaśnienie zaćmienia słońca (coś nieznanego) przez sprowadzenie go do zjawiska rzucania cienia na ziemię przez słońce (coś, co dobrze znamy).

10. Wyjaśnianie Często wiąże się z odpowiedzią na pytanie „dlaczego?”, wskazaniu przyczyn zjawiska, takich znanych prawidłowości, które w danych okolicznościach skutkują wystąpieniem danego zjawiska. Dlaczego orbita Ziemi ma kształt elipsy? Dlaczego piloci kamikadze zakładali hełmy? Dlaczego zakazuje się kierowcom pisania sms-ów, a sznurowania butów nie? Dlaczego ludzie starsi są bardziej religijni od młodszych? K. Szymanek Metodologia badań V10

11. Pseudowyjaśnienia (1) Dlaczego wrony budują gniazda na czubkach drzew? Bo wyżej nie mogą (2) Dlaczego bocian stoi na jednej nodze? Bo gdyby podniósł drugą, upadłby. K. Szymanek Metodologia badań V11

12. „Wyjaśnianie” przez nazwanie K. Szymanek Metodologia badań V12 Dlaczego tak często przechodnie mijają obojętnie potrzebujących pomocy ludzi leżących na ulicy? Wyjaśnienie: panuje znieczulica.

13. „Wyjaśnianie” przez nazwanie K. Szymanek Metodologia badań V13 Dlaczego Pan Trąbalski nie może niczego spamiętać i ciągle o wszystkim zapomina? Wyjaśnienie: Ma krótką pamięć!

14. Nomologiczno-dedukcyjny model wyjaśnienia Eksplanandum - zdanie opisujące to, co ma być wyjaśnione Eksplanans - zespół zdań służących do wyjaśnienia Eksplanans = zdanie jednostkowe + zdanie ogólne wiążące je z explanandum K. Szymanek Metodologia badań V14

15. Nomologiczno-dedukcyjny model wyjaśnienia Dlaczego zgasło światło? (Exns) Spalił się bezpiecznik (Exns) Zawsze jak spali się bezpiecznik to gaśnie światło ----------------------------------------------------- (Exdum) Zgasło światło K. Szymanek Metodologia badań V15

16. Nomologiczno-dedukcyjny model wyjaśnienia Dlaczego ta woda teraz wrze? (Exns) Temperatura wody wynosi teraz 100  C a ciśnienie powietrza jest normalne (Exns) Zawsze jak temperatura wody wynosi 100  C a ciśnienie powietrza jest normalne, to woda wrze --------------------------------------------------------- (Exdum) Woda teraz wrze K. Szymanek Metodologia badań V16

17. Model ND - kłopoty Dlaczego Polska jest krajem demokratycznym? (Exns) Polska jest europejskim krajem na „p” (Exns) Wszystkie europejskie kraje na „p” są demokratyczne --------------------------------------------------------- (Exdum) Polska jest krajem demokratycznym K. Szymanek Metodologia badań V17

18. Model ND - kłopoty Dlaczego Jan nie zachodzi w ciąże? (Exns) Jan zażywa tabletki antykoncepcyjne (Exns) Kto zażywa tabletki antykoncepcyjne, ten nie zachodzi w ciążę -------------------------------------------------------------------- (Exdum) Jan nie zachodzi w ciążę K. Szymanek Metodologia badań V18

19. Model ND - kłopoty Dlaczego nadchodzi burza? (Exns) Barometr opada (Exns) Zawsze jak barometr opada, idzie burza ----------------------------------------------------------- (Exdum) Idzie burza K. Szymanek Metodologia badań V19

20. Wyjaśnianie przyczynowe Model ND może być ulepszony przez wymóg, by zdanie ogólne wiążące fakt jednostkowy z explanandum miało charakter prawa nauki stanowiącego, że wyjaśniany fakt musi zajść z powodu wystąpienia wskazanych okoliczności. Pojęcie prawa nauki będzie omówione później. K. Szymanek Metodologia badań V20

21. Wyjaśnianie za pomocą prawa statystycznego Dlaczego denat zmarł? (1) Denat spożył dawkę śmiertelną arszeniku (2 g) (2) Kto zażyje dawkę śmiertelną arszeniku, z prawdopodobieństwem 50% umiera ------------------------------------------------------------- (3) Denat zmarł K. Szymanek Metodologia badań V21

22. Wyjaśnianie za pomocą prawa statystycznego Dlaczego kierowca wpadł w poślizg? (1) Kierowca wjechał w ostry zakręt z nadmierną prędkością (2) W jednym przypadku na 1 000 000 kierowca po wjechaniu w ostry zakręt z nadmierną prędkością wpada w poślizg -------------------------------------------------------------------- Kierowca wpadł w poślizg K. Szymanek Metodologia badań V22

23. Wyjaśnianie funkcjonalne Dlaczego deszcz pada? Bo rośliny potrzebują wody, a deszcz jej dostarcza Dlaczego piekarz piecze chleb? Bo ludzie potrzebują chleba, a piekarz chce im go odpłatnie dostarczyć. Dlaczego wlew paliwa znajduje się w niektórych samochodach od strony kierowcy, a w innych od strony pasażera? Wyjaśnianie funkcjonalne - w pierwszym sensie tego słowa - określa jaką funkcję pełni (ma pełnić) dana rzecz, zjawisko - po co zostało ono wywołane, jakie intencje mu towarzyszą. K. Szymanek Metodologia badań V23

24. Wyjaśnianie funkcjonalne w biologii Dlaczego w ślinie psa znajdują się substancje przyspieszające gojenie ran? Dlaczego dzięcioł ma silny dziób? Dlaczego mężczyźni przywiązują mniejszą wagę do wyboru partnerki seksualnej niż kobiety do wyboru partnera? Wyjaśnianie funkcjonalne - w drugim sensie tego słowa - polega na wskazaniu powodów, dla których dana cecha stanowi przystosowanie ewolucyjne: „cecha C organizmu ze względu na X zwiększa szansę pozostawienia potomstwa lub/i zwiększa liczbę potomstwa” K. Szymanek Metodologia badań V24

25. Wyjaśnienie genetyczne Wyjaśnienie polegające na wskazaniu przeszłych kolejnych zdarzeń, które prowadzą krok po kroku do wyjaśnianego ostatniego zdarzeń Nie stanowi osobnego logicznie rodzaju wyjaśniania, specyficzna jest tylko treść zdań wyjaśniających, odwołujących się do ciągu przeszłych wydarzeń. K. Szymanek Metodologia badań V25

26. Przykład Dlaczego damskie ubrania zapinają się na lewą stronę a męskie na prawą? Guziki pojawiły się w XVII wieku. Używali ich przede wszystkim ludzie zamożni. Bogaci mężczyźni ubierali się sami, ale kobiety były ubierane przez służące. Guziki przyszywano więc w strojach męskich po prawej stronie, a w damskich tak, by ułatwić ich zapinanie służącym, czyli po stronie lewej. Zwyczaj ten utrwalił się i opiera się zmianie do dnia dzisiejszego. K. Szymanek Metodologia badań V26

27. Wyjaśnianie za pomocą hipotezy Dlaczego zgasło światło? Hipoteza: Pewnie „wybiło korki”. Dlaczego denat nie odniósł żadnych ran? Hipoteza: Denat utopił się. K. Szymanek Metodologia badań V27

28. Wyjaśnianie za pomocą hipotezy Dlaczego zgasło światło? Hipoteza nr 1: Pewnie wybiło korki Hipoteza nr 2: Może siadła faza Hipoteza nr 3: Żarówka chyba spalona K. Szymanek Metodologia badań V28

29. Wyjaśnianie za pomocą hipotezy Dlaczego denat nie odniósł żadnych ran? Hipoteza nr 1: Utopił się Hipoteza nr 2: Otruty Hipoteza nr 3: Atak serca K. Szymanek Metodologia badań V29

30. Hipotetyczne przyczyny Dlaczego ludzie starsi są bardziej religijni od młodszych? Dlaczego wśród mężczyzn jest więcej wybitnych naukowców niż wśród kobiet? K. Szymanek Metodologia badań V30

31. Wyjaśnianie przez teorie naukowe: Gregor Mendel (1822 - 1884) i badania nad dziedzicznością K. Szymanek Metodologia badań V31

32. Fakty do wyjaśnienia (a) Rośliny białe (o białych kwiatach) po skrzyżowaniu dają potomstwo wyłącznie białe. (b) Rośliny czerwone (o czerwonych kwiatach) po samozapyleniu czasem dają wyłącznie czerwone potomstwo, wtedy to potomstwo stanowi „czystą linię” - samozapylenie zawsze daje wyłącznie czerwone rośliny. (c) Roślina czerwona czystej linii skrzyżowana z rośliną białą daje potomstwo wyłącznie czerwone. Nie jest ono nigdy czystej linii. (d) Jeśli skrzyżujemy rośliny czerwone, które nie są czystej linii, to otrzymamy rośliny czerwone i białe w proporcji 3:1 (e) Jeśli rodzina czerwona nie jest czystej linii, to jej skrzyżowanie z rośliną białą daje rośliny czerwone i białe w proporcji 2:2 K. Szymanek Metodologia badań V32

33. Wyjaśnienie Mendla Każda roślina ma w sobie parę genów: AA lub Aa lub aa A - allel dominujący a - allel recesywny Jeśli roślina ma allel A, to jest czerwona. (i) jeśli ma parę AA, to jest czystej linii (ii) jeśli ma parę Aa, to nie jest czystej linii Roślina jest biała tylko wtedy gdy ma parę aa. Każda roślina ma w sobie parę genów: AA lub Aa lub aa A - allel dominujący a - allel recesywny Jeśli roślina ma allel A, to jest czerwona. (i) jeśli ma parę AA, to jest czystej linii (ii) jeśli ma parę Aa, to nie jest czystej linii Roślina jest biała tylko wtedy gdy ma parę aa. K. Szymanek Metodologia badań V33

34. Wyjaśnienie Mendla W procesie rozmnażania rośliny rodzicielskie losowo wybierają swój jeden allel. (i) roślina AA może wybrać tylko A. (ii) roślina aa może wybrać tylko a. (iii) roślina Aa może wybrać A, może wybrać a (z tym samym prawdopodobieństwem ½ ) Roślina potomna otrzymuje oba wybrane allele W procesie rozmnażania rośliny rodzicielskie losowo wybierają swój jeden allel. (i) roślina AA może wybrać tylko A. (ii) roślina aa może wybrać tylko a. (iii) roślina Aa może wybrać A, może wybrać a (z tym samym prawdopodobieństwem ½ ) Roślina potomna otrzymuje oba wybrane allele K. Szymanek Metodologia badań V34

35. Do wyjaśnienia: Rośliny białe po skrzyżowaniu dają potomstwo wyłącznie białe. K. Szymanek Metodologia badań V35

36. Do wyjaśnienia: Rośliny białe po skrzyżowaniu dają potomstwo wyłącznie białe. K. Szymanek Metodologia badań V36

37. Do wyjaśnienia: Rośliny białe po skrzyżowaniu dają potomstwo wyłącznie białe. K. Szymanek Metodologia badań V37

38. Do wyjaśnienia: Rośliny białe po skrzyżowaniu dają potomstwo wyłącznie białe. K. Szymanek Metodologia badań V38

39. Do wyjaśnienia: Rośliny białe po skrzyżowaniu dają potomstwo wyłącznie białe. K. Szymanek Metodologia badań V39

40. Do wyjaśnienia: jeśli skrzyżujemy rośliny czerwone, które nie są czystej linii, to otrzymamy rośliny czerwone i białe w proporcji 3:1 K. Szymanek Metodologia badań V40

41. Do wyjaśnienia: jeśli skrzyżujemy rośliny czerwone, które nie są czystej linii, to otrzymamy rośliny czerwone i białe w proporcji 3:1 K. Szymanek Metodologia badań V41

42. Do wyjaśnienia: jeśli skrzyżujemy rośliny czerwone, które nie są czystej linii, to otrzymamy rośliny czerwone i białe w proporcji 3:1 K. Szymanek Metodologia badań V42

43. Do wyjaśnienia: jeśli skrzyżujemy rośliny czerwone, które nie są czystej linii, to otrzymamy rośliny czerwone i białe w proporcji 3:1 K. Szymanek Metodologia badań V43

44. Do wyjaśnienia: jeśli skrzyżujemy rośliny czerwone, które nie są czystej linii, to otrzymamy rośliny czerwone i białe w proporcji 3:1 K. Szymanek Metodologia badań V44

45. K. Szymanek Metodologia badań V45 HIPOTEZA wyjaśnia ZNANE FAKTY przewiduje NOWE FAKTY Funkcjonowanie hipotez w nauce

46. KONIEC K. Szymanek Metodologia badań V46