طبقه بندی اوراق بهادار مالی اسلامی (صکوک) ابزارهای غیرانتفاعی( Non profitable instruments ) : 1- اوراق قرض‌الحسنه Non-interest bearing Sukuk 2- اوراق وقف Endowment Sukuk ابزارهای انتفاعی( Profitable instruments ) : 1. ابزارهای انتفاعی با بازدهی معین( Profitable instruments with specified rate of return ) : 1- اوراق مرابحه Murabaha Sukuk 2 - اوراق اجارهIjarah Sukuk 3- اوراق منفعت Usufructs Sukuk 4- اوراق استصناع Istisna Sukuk 5- اوراق جعاله Reward contract Sukuk 6- اوراق سلف Sukuk salam 2. ابزارهای انتفاعی با بازدهی انتظاری( Profitable instruments with expected rate of return ) : 1- اوراق مشارکت Partnership Sukuk 2- اوراق مضاربه Sleeping partnership Sukuk 3- اوراق مزارعه farm-letting Sukuk 4- اوراق مساقات Share-crop system Sukuk 6- صکوک بانکی Power of attorney Sukuk 5- اوراق وکالت

تعریف اوراق منفعت ورق منفعت سند مالی بهاداری است که بیانگر مالکیت دارندة آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی بادوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به وی منتقل شده است مانند گواهی حق اقامت در هتل معین برای روز معین، حق استفاده از خدمات آموزشی دانشگاه برای ترم یا سال معین، حق استفاده از یک ساعت پرواز برای مقصد معین و حق استفاده از خدمات حج یا عمره برای سال معین.

کاربردهای اوراق منفعت واگذاری منافع آینده دارایی‌های بادوام واگذاری خدمات آینده

کاربردهای اوراق منفعت واگذاری منافع آینده دارایی‌های بادوام صاحبان دارایی‌های بادوام گاهی احتیاج به نقدینگی دارند و حاضرند برای تأمین آن، بخشی از منافع حاصل از دارایی‌های بادوام خود را جلوتر واگذار کنند در این موارد اگر صاحبان دارایی دنبال استفاده کنندة نهایی (کسی که بخواهد در روز معین از منافع دارایی معین استفاده کند) باشند احتمال موفقیت خیلی پایین و در حدّ صفر است، برای حلّ این مشکل می‌توان از اوراق منفعت استفاده کرده، به این بیان که صاحبان دارایی برای بخشی از منافع دارایی، اوراق منفعت استاندارد شده منتشر می‌کنند (اوراقی متحد‌الشکل با ارزش اسمی یکسان که هر یک از آنها حق استفاده از دارایی را برای مدت زمان معینی مشخص می‌کند) سپس آنها را در مقابل مبلغ معینی به متقاضیان واگذار می‌کند دارندگان اوراق می‌توانند صبر کنند و در زمان معین از آن منافع استفاده کنند کما این‌که می‌توانند قبل از فرا رسیدن مدت به دیگران واگذار کنند.

کاربردهای اوراق منفعت واگذاری منافع آینده دارایی‌های بادوام برای مثال صاحب هتلی می‌خواهد حق استفاده از صد اطاق معین خود را از ابتدای سال معین تا هزار روز واگذار کند، برای این منظور تعداد صد هزار ورق بهادار که هریک بیانگر حق استفاده از اطاق خاص در تاریخ خاص است منتشر می‌کند سپس آنها را بر اساس ارزش فعلی منافع آینده به متقاضیان واگذار می‌کند دارندگان اوراق یا خودشان در زمان معین از آن اطاق‌ها استفاده می‌کنند یا تا آن زمان به اشخاص دیگر واگذار می‌کنند تا آنان از منافع مذکور استفاده کنند. واگذاری منافع آینده دارایی‌های بادوام از طریق اوراق منفعت می‌تواند منافع ساعتی، روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه دارایی‌های با بازده مشخص چون منازل، ساختمان‌های تجاری و مسکونی، ورزشگاه‌ها، نمایشگاه‌ها، پارک‌ها، بزرگراه‌ها، اراضی زراعی، باغ‌ها، ویلاها را شامل شود.

کاربردهای اوراق منفعت واگذاری خدمات آینده همانند صاحبان دارایی‌های بادوام، شرکت‌ها و مؤسسه‌های خدماتی نیز گاهی برای تأمین سرمایه در گردش یا توسعه فعالیت‌های اقتصادی نیاز به پول پیدا می‌کنند و حاضرند بخشی از خدمات آینده خود را جلوتر واگذار کنند، در این مورد نیز اگر شرکت‌های خدماتی به دنبال مشتری نهایی (استفاده کنندة واقعی از خدمات) باشند احتمال موفقیت در سطح پایین و نزدیک به صفر است در حالی که استفاده از اوراق بهادار منفعت می‌تواند این مشکل را به آسانی حل کند.

کاربردهای اوراق منفعت واگذاری خدمات آینده برای مثال شرکت زیارتی خاصی قصد دارد خدمات زیارت عمره مفرده خود را برای چهار سال آینده، هر سال به تعداد بیست و پنج هزار نفر به صورت اوراق منفعت واگذار کند برای این منظور تعداد صد هزار ورق منفعت (خدمات عمره) منتشر می‌کند که روی هر یک از اوراق، ارائه خدمات عمره در تاریخ معین با شرح خدمات معین قید شده است، شرکت زیارتی ورق منفعت را به ارزش فعلی به متقاضی خدمات واگذار می‌کند، گیرندة ورق حق دارد در تاریخ معین خودش برای استفاده از خدمات زیارتی عمره به شرکت مراجعه کند یا این‌که آن ورق را طبق زمان بندی مشخص به دیگری واگذارکند. شرکت‌های مختلف خدماتی چون شرکت‌های سیاحتی، شرکت‌های زمینی، هوایی و دریایی حمل مسافر و بار، هتل‌ها، دانشگاه‌های دولتی، خصوصی، آموزشگاه‌ها، بیمارستان‌های تخصصی، رستوران‌ها و سالن‌های پذیرایی، می‌توانند از طریق انتشار اوراق منفعت خدمات آینده خود را واگذار کنند.

مدل عملیاتی اوراق منفعت

مدل عملیاتی اوراق منفعت 1- بانی(موسسه خدماتی) طرح واگذاری منافع دارایی‌های بادوام یا محصولات خدماتی خود را شناسایی کرده و با تنظیم امید‌نامه مربوطه، به امین معتبری مراجعه کرده تقاضای تاسیس یا انتخاب موسسه واسط (ناشر) مناسب برای اجرای طرح را می‌دهد. 2- موسسه امین با مطالعه امید‌نامه و با هماهنگی بانی اقدام به انتخاب موسسه واسط (ناشر) کرده و موافقت خود مبنی بر نظارت و کنترل ناشر در بکارگیری وجوه مطابق امید‌نامه برای خرید منافع دارایی‌های بادوام یا محصولات خدماتی بانی و دفاع از حقوق دارندگان اوراق را اعلام می‌دارد. 3- موسسه واسط (ناشر) ریز برنامه عملیاتی امید‌نامه طرح واگذاری منافع دارایی‌های بادوام یا محصولات خدماتی بانی را بررسی کرده موافقت خود برای اجرای طرح را اعلام می‌کند و امید‌نامه را جهت رتبه‌بندی در اختیار موسسه رتبه‌بندی معتبر قرار می‌دهد و موسسه رتبه‌بندی اعتبار، با بررسی امید‌نامه، اعتبار بانی و طرح را برآورد می‌کند و بر اساس آن میزان ریسک اوراق منفعت را تعیین می‌کند.

مدل عملیاتی اوراق منفعت 4- بانی(موسسه خدماتی) طی قراردادی منافع دارایی‌های بادوام یا محصولات خدماتی خود را برای مدت زمان معینی به واسط واگذار می‌کند. 5- واسط (ناشر)، بعد از کسب مجوزهای لازم از سازمان بورس و اوراق بهادار، اقدام به انتشار اوراق منفعت کرده منافع و خدمات خریداری شده را از طریق بانک یا شرکت تامین سرمایه به مردم (سرمایه‌گذاران مالی) واگذار می‌کند. 6- ناشر از طریق بانک یا شرکت تامین سرمایه وجوه سرمایه‌گذاران مالی را جمع‌آوری می‌کند. 7- ناشر زیر نظر موسسه امین با استفاده از وجوه جمع‌آوری شده از واگذاری اوراق منفعت بدهی خود به بانی از بابت خرید منافع و خدمات را می‌پردازد.

بررسی اقتصادی اوراق منفعت به طور معمول قیمت منافع و خدماتی که از طریق اوراق منفعت واگذار می‌شود به تناسب مدت زمان باقی مانده تا سررسید، پایین‌تر از قیمت اسمی آن منافع و خدمات است در نتیجه کسی که در اوراق منفعت سرمایه گذاری می‌کند از محل خرید و فروش اوراق منفعت سود می‌برد. اگر تحول خاصی در اقتصاد پیش نیاید و قیمت اسمی منافع و خدمات تغییر نکند سود حاصل از اوراق منفعت برابر با تفاوت قیمت اسمی و قیمت فعلی آنها خواهد بود که مبلغ ثابت و معینی است بنابراین اوراق منفعت را می‌توان در کوتاه مدت جزو ابزارهای مالی با سود معین و در بلند مدت جز و ابزارهای مالی با سود انتظاری و متغیر به حساب آورد.

بررسی اقتصادی اوراق منفعت اوراق منفعت ریسک خاصی به نام ریسک عدم امکان استفاده و فروش در سررسید را دارند به این بیان که دارندة ورق منفعت تا سررسید معین یا باید تصمیم بگیرد که خودش از منافع و خدمات مورد نظر استفاده کند و یا به استفاده کنندة دیگری واگذار کند و اگر سررسید فرا رسد و نتواند هیچ یک از آن دو گزینه را انتخاب کند ارزش ورق منفعت از بین می‌رود و به صفر می‌رسد، ناشرین ارواق می‌توانند برای کاهش این ریسک، ضمن قرارداد واگذاری (صلح)، متعهد شوند که در صورت ارجاع دارندة ورق حاضرند تا حداقل چند روز مانده به سررسید، به مبلغ معین اوراق مذکور را خریداری کنند.

بررسی اقتصادی اوراق منفعت به نظر می‌رسد باتوجه به محدودیت‌های بازار اولیه و ثانویه اوراق منفعت و ریسک تغییرات سود و ریسک سررسید اوراق منفعت، این ابزار مالی تنها در مورد منافع و خدمات کاملاً معین که تقاضای قابل توجهی دارند، موفق شود، در نتیجه بازاری محدود و در حدّ مکمل سایر ابزارهای مالی خواهد داشت. از‌آن جا که شرکت‌های خدماتی می‌توانند از طریق اوراق منفعت، سرمایه نقدی لازم جهت توسعه فعالیت‌های اقتصادی خود داشته باشند این ابزار می‌تواند تأثیر مثبت دررشد بخش خدمات داشته باشد.

بررسی اقتصادی اوراق منفعت اگر بازار اولیه و ثانویه اوراق منفعت به سمت رقابت سالم حرکت کند و انواعی از اوراق منفعت از جهت موضوع و زمان در بازار رواج پیدا کند نرخ بازدهی اوراق به سمت ارزش افزوده واقعی حرکت می‌کند و به عدالت توزیعی درآمد بین صاحبان عوامل تولید کمک می‌کند، کما این که این ابزار به عنوان ابزار مکمل می‌تواند نرخ سود بازار مالی را تحت تأثیر قرار داده و به جهت تنوع و فراوانی ابزارها نرخ‌های سود را به سمت نرخ‌های بازدهی واقعی عامل سرمایه از ارزش افزوده اقتصاد سوق دهد. به جهت محدودیت‌های اوراق منفعت، این ابزار قابلیت چندانی برای سیاست مالی و سیاست پولی نخواهد داشت. در مجموع می‌توان گفت اوراق منفعت در حدّ ظرفیت خود می‌تواند به عنوان ابزار مالی مناسبی در بازار سرمایه کشورهای اسلامی به کار رود.