1. ΜΙΑ ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΟΛΛΑ ΟΝΟΜΑΤΑ

2. Εισαγωγή Η Παναγία κατέχει πρωταρχική θέση στην τιμή και τον σεβασμό των χριστιανών. Της αφιέρωσαν μεγαλοπρεπείς εκκλησίες και ταπεινά ξωκλήσια. Την αποκαλούν Θεοτόκο αλλά της έχουν αποδώσει πολλά προσωνύμια από διάφορες αιτίες. Ο τόπος μας έχει πολλές εκκλησίες αφιερωμένες στην Παναγία. Σκοπός του θέματος είναι να αναζητήσουν, να τις παρουσιάσουν, να αντιληφθούν και να αιτιολογήσουν τα προσωνύμια κάθε εκκλησίας. Τα επιμέρους ερωτήματα στα οποία καλούν να απαντήσουν οι μαθητές προκειμένου να κατανοήσουν το σκοπό του θέματος είναι - ποιες είναι και πού βρίσκονται οι αφιερωμένες στην Παναγία εκκλησίες; - Γιατί πήρε την συγκεκριμένη ονομασία η κάθε εκκλησία;

3. Παναγία Ευαγγελίστρα Ο μονόχωρος ναός της Παναγίας της Ευαγγελίστριας κτίστηκε τον 14ο αιώνα αλλά στο πέρασμα του χρόνου άλλαξε σημαντικά η μορφή του, ύστερα από τις παρεμβάσεις που δέχτηκε, διατηρώντας σήμερα μόνο τον αρχικό νότιο τοίχο του. Το αρχικό διατηρητέο τμήμα του ναού κοσμείται από εξαιρετικές βυζαντινές τοιχογραφίες που αναπτύσσονται σε δυο στρώματα, ενώ στα νεότερα τμήματα του μνημείου συναντώνται τοιχογραφίες που ανάγονται στις αρχές και τα τέλη του 17 αιώνα

5. Παναγία περίβλεπτος Τρίκλιτη βασιλική του 14ου αιώνα. Έχει νάρθηκα, γυναικωνίτη και ανοιχτή στοά στη νότια πλευρά, που χρονολογούνται στα τέλη του 18ου ή τις αρχές του 19ου αιώνα. Διατηρούνται τοιχογραφίες του 16ου, 17ου και 18ου αιώνα

7. Παναγία φανερωμένη Τρίκλιτη βασιλική του τέλους του 16ου ή των αρχών του 17ου αιώνα, η οποία δέχθηκε ποικίλες επισκευές και μετατροπές στον 20ό αιώνα. Στο χώρο του διακονικού φυλάσσεται η εικόνα της Θεοτόκου Φανερωμένης, αξιόλογο έργο του β” μισού του 13ου αιώνα, στην προσωνυμία της οποίας οφείλεται και το όνομα του ναού. Ελάχιστα ίχνη τοιχογραφιών, του τέλους του 16ου ή των αρχών του 17ου αιώνα, κοσμούν το νότιο τοίχο του ναού

9. Παναγία Βαλτεσινή  Ο ναός της Παναγίας της Βαλτεσινής κτίστηκε στις αρχές του 18ου αιώνα με τη μορφή τρίκλιτης βασιλικής. Αποτέλεσε υποτυπώδη λατρευτικό χώρο στο κέντρο ιδιοκτησιών ενώ σήμερα διατηρεί ελάχιστα ίχνη τοιχογραφιών του αρχικού ναού, όπως η σχεδόν κατεστραμμένη μορφή του Αγίου Αθανασίου.

11. ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΑΛΛΙΠΕΤΡΑΣ Η ανδρική Ιερά Μονή της Υπεραγίας Θεοτόκου Καλλίπετρας βρίσκεται σε μια υπέροχη τοποθεσία στον Αλιάκμονα, αρκετά κοντά στην Ιερά Μονή Τιμίου Πρόδρομου στη Σκήτη της Βέροιας. Τιμάται στο Γενέσιο της Θεοτόκου και η ονομασία «Καλλίπετρα» (όμορφη πέτρα) προέρχεται από τον βράχινο όγκο που την σκιάζει. Ξεχωρίζει στη μονή η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.

12. Γενικά… Η Ιερά Μονή της Παναγίας Καλλίπετρας είναι ιδιαίτερα ιστορικό μοναστήρι, με παλαιότερη πληροφορία ύπαρξης προ του 1100. Το μοναστήρι γνώρισε μεγάλη άνθιση μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα, μάλιστα στα μέσα του αριθμούσε 37 μοναχούς.

13. Λίγο παραπέρα… Η μονή υπήρξε όμως και μαρτυρική. Το 1822 καταστράφηκε ολοσχερώς και κατά την καταστροφή εκείνη εκτελέστηκαν δια αποκεφαλισμού οι μοναχοί. Το 1907, στη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα, επειδή η μονή βοηθούσε τους Έλληνες, εκτελέσθηκε ο προηγούμενος της Μονής παπα-Σταύρος και ο συνοδός του, καθώς και ο Ηγούμενος Ιγνάτιος με τον συνοδό του δια διαμελισμού.

14. Ακόμη…  Το 1941 ένας επίδοξος βοσκός έκαψε τα σημαντικής αξίας διασωθέντα κτίρια και την εκκλησία. Σώζεται από την εποχή εκείνη μόνον το οστεοφυλάκιο με λείψανα περίπου 120 μοναχών.  Η μονή πρόσφατα ανακαινίστηκε και λειτουργεί με Ηγούμενο τον π. Παλαμά Κυριλλίδη. Το μοναστήρι πανηγυρίζει στις 8 Σεπτεμβρίου.

15.  Βρίσκεται στη Σκήτη Βεροίας, στην περιοχή Ράχη, στην κοιλάδα του Αλιάκμονα, με υπέροχη θέα στον ποταμό. Είναι επισκέψιμη καθημερινά, από την ανατολή έως τη δύση του ηλίου.

16. Το μοναστήρι…  Το σημερινό μοναστήρι έχει κτιστεί μετά την καταστροφή του 1941, με τη φροντίδα της Μητρόπολης Βέροιας. Το καθολικό της μονής είναι ένας μικρός τρίκλιτος προσκυνηματικός ναός σε ρυθμό βασιλικής, με υπερυψωμένο το κεντρικό κλίτος. Αργότερα προστέθηκαν και ξενώνες για να μπορούν να διανυκτερεύουν οι επισκέπτες, προσκυνητές της μονής.

17. Η εικόνα της Παναγίας…  Η φωτιά που προκλήθηκε στην μονή από βραχυκύκλωμα, γρήγορα επεκτάθηκε στην κεραμοσκεπή της πτέρυγας όπου στεγάζονταν το Παρεκκλήσι των Αγίων Πατέρων, το Αρχονταρίκι και η Τράπεζα της Μονής. Οι πατέρες πρόλαβαν και διέσωσαν την θαυματουργή εικονα της Θεοτόκου που αποτελεί τον θησαυρό της Μονής, καθώς φυλάσσονταν στο Παρεκκλήσι που πρώτο παραδώθηκε στις φλόγες

19. Άγιος Σάββας Κυριώτισσας  Από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της Βέροιας, ο Άγιος Σάββας της Κυριώτισσας κτίστηκε στα μέσα του 14ου αιώνα και αρχικά αποτελούσε τρίκλιτη βασιλική με ξύλινη στέγη πριν τις αλλεπάλληλες ανακατασκευές που υπέστη μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα. Από τον αρχικό ναό έχει διατηρηθεί, ύστερα από επισκευές μόνο ο ανατολικός τοίχος, οι διαχωριστικοί τοίχοι του χώρου της πρόθεσης και του διακονικού, καθώς και η κόγχη του ιερού με τον εντυπωσιακό εξωτερικό κεραμοπλαστικό διάκοσμο, στον οποίο εντοπίζεται γραμμένο με πλίνθους, το συμπίλημα «ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΙΝΑ», το οποίο πιθανά να θέλει να αναδείξει τη μοναχή Ξένη Σουλτανίνα ως κτητόρισσα του ναού.

20. Ο σημερινός ναός…  Παρότι ο σημερινός ναός είναι αφιερωμένος στη μνήμη του Αγίου Σάββα, η εκκλησία είναι ευρύτερα γνωστή ως Παναγία της Κυριώτισσας εδώ και αιώνες. Ο ναός κοσμείται από εξαίσιες τοιχογραφίες του 14ου αιώνα μερικές από τις οποίες ξεχωρίζουν για τα ρεαλιστικά τους χαρακτηριστικά στοιχείο που δε συναντάται ιδιαίτερα στη βυζαντινή παράδοση. Στο ναό επίσης φιλοξενούνται ορισμένες βυζαντινές εικόνες.

22. Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΔΕΞΙΑ  Στις 21 Νοεμβρίου, εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου, πανηγυρίζει ο ιερός ναός της Παναγίας Δεξιάς στη Θεσσαλονίκη.  Ο ναός θεμελιώθηκε το 1956 στη θέση του βυζαντινού ναού του Αγίου Υπατίου. Στο ναό του Αγίου Υπατίου, άγνωστο το πώς και το πότε, προσφέρθηκε η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Ελεούσης, πιστό αντίγραφο της ομώνυμης εικόνας του Κύκκου της Κύπρου, την οποία η παράδοση θέλει να την έχει ιστορήσει (αγιογραφήσει) ο Άγιος Ευαγγελιστής Λουκάς.  Η προφορική παράδοση θέλει η εικόνα να μεταφέρεται από έναν μοναχό ή ορφανό πατρός νέο, ο οποίος ύστερα από όνειρο να την τοποθετεί σε ναό δεξιά όπως εισέρχεται κανείς στην πόλη της Θεσσαλονίκης από τη θύρα των ανατολικών τειχών! Έτσι, σύμφωνα πάντα με την παράδοση, η Εικόνα ονομάστηκε Παναγία Δεξιά

23. ΚΑΤΙ ΑΚΟΜΑ…  Άλλη παράδοση λέει πως η ονομασία «Δεξιά» οφείλεται στο ότι η Θεοτόκος εικονίζεται Δεξιοκρατούσα, φέρει δηλαδή τον Ιησού στο δεξί της χέρι, ενώ η πιο συνηθισμένη αγιογράφησή της είναι να φέρει το θείο Βρέφος στο αριστερό της χέρι.  Σύμφωνα πάλι με μια τρίτη εκδοχή, η Θεοτόκος ως κατ’ εξοχήν μεσίτρια, είναι Εκείνη που δέχεται τις ικεσίες και τις παρακλήσεις όλων μας, είναι δηλαδή Παναγία Δέξα. Σ’ αυτή την τελευταία προφορική παράδοση βασίστηκε κι ο πεζογράφος Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης στο βιβλίο του «Μητέρα Θεσσαλονίκη» και μνημονεύει την Εικόνα της Παναγίας ως «Δέξα».  Η Παναγία Δεξιά στη συνείδηση των Θεσσαλονικέων είναι η Μάνα Παναγιά, μεσίτρια και διασώζουσα, φωτοδόχος λαμπάδα!

25. Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΔΟΒΡΑ  Στις ανατολικές πλαγιές του Βερμίου, 5,5 χλμ βορειοδυτικά έξω από την πόλη της Βέροιας βρίσκεται η Ιερά Μονή της Παναγίας Δοβρά.  Η Μονή είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και ιδιαίτερα πανηγυρίζει κατά την εορτή της Ζωοδόχου Πηγής, εξαιτίας του περίφημου θαυματουργού Αγιάσματος που υπάρχει στο χώρο απέναντι από το Καθολικό του Μοναστηρίου. Την ίδια μέρα τελείται η επιμνημόσυνη δέηση για τους νεκρούς του ολοκαυτώματος του 1822. Αποτελεί μία από τις αρχαιότερες μονές της περιοχής και είναι κτισμένη ανάμεσα σε δύο λόφους, περιτριγυρισμένη από πυκνή βλάστηση. Ο χρόνος ιδρύσεως της μονής παραμένει άγνωστος, εικάζεται ότι ιδρύθηκε τον 12ο αιώνα, ωστόσο οι πρώτες ασφαλείς μαρτυρίες για την λειτουργία της προέρχονται από έγγραφα του 17ου αιώνα. Η μονή έχει λειτουργήσει αδιαλείπτως μέχρι το 1822.  Ανήκει στην Ιερά Μητρόπολη Βεροίας, Ναούσης και Καμπανίας, ενώ την ονομασία της την οφείλει στο χωριό Δοβρά του Βερμίου που καταστράφηκε από τους Τούρκους. Η αρχική ονομασία έφερε την επωνυμία «Κουκουμητριώτισσα», ενώ αναφέρεται και ως «Ελεούσα» ή «Έξω Παναγιά».

26. ΛΙΓΟ ΑΚΟΜΑ…  Η μεγαλύτερη ιστορική στιγμή της μονής είναι συνδεμένη με την Ελληνική επανάσταση του 1821 και τους ηρωικούς αγώνες των μακεδόνων οπλαρχηγών και των κατοίκων της περιοχής. Κατά την περίοδο της Επαναστάσεως υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα εθνικά και θρησκευτικά κέντρα της περιοχής.  Εδώ στη Μονή μετά από συνάντηση οπλαρχηγών των περιοχών της Ημαθίας, Πέλλας, Κοζάνης, και Καστοριάς ανακηρύχθηκε ο αρματολός Τάσος Καρατάσος ή Γεροκαρατάσος ή «Κολοκοτρώνης του Βορρά» (1764-1830) ως γενικός στρατιωτικός αρχηγός των επαναστατημένων δυνάμεων.  Οχυρωμένοι στις 12 Μαρτίου 1822 ο Καρατάσος μαζί με άλλους συμπολεμιστές του, αγωνίστηκαν επιτυχώς εναντίον των Τούρκων στην μάχη της Δοβρά. Λίγο αργότερα στην εξέγερση του 1822 η μονή λεηλατήθηκε και κάηκε από τους Τούρκους, ενώ ο ηγούμενος της, ιερομόναχος Γεράσιμος, απαγχονίζεται. Ξαναχτίστηκε τελικά το 1844.

27.  Μετά από μακρόχρονες προσπάθειες η μονή αναστηλώθηκε για να έρθει και πάλι στο προσκήνιο το 1950, όταν στα παράπλευρα της μονής οικόπεδα, χτίσθηκε Παιδούπολη με την ονομασία "ΚΑΛΗ ΠΑΝΑΓΙΑ" για ορφανά και άπορα Ελληνόπουλα που λειτούργησε οργανωμένα, κάτω από την εποπτεία του Εθνικού Οργανισμού Πρόνοιας μέχρι το 1986. Φιλοξενούσε μόνο αγόρια από έξι χρονών μέχρι να αποφοιτήσουν από το Δημοτικό. Έπειτα στέλνονταν σε άλλες παιδουπόλεις για να φοιτήσουν στο Γυμνάσιο.  Ακολουθεί μια περίοδος εγκατάλειψης, ώσπου το 1995 η μονή επανιδρύεται και λειτουργεί ως ανδρών μονή. Εντός της έκτασης της μονής λειτουργούν οι κατασκηνώσεις της μητροπόλεως καθώς και το εκπαιδευτικό Κέντρο Βυζαντινών Τεχνών (αγιογραφία, ψηφιδωτό, ξυλογλυπτική και συντήρηση).

28. Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΟΡΓΟΕΠΗΚΟΟΣ  Η γνωστότερη μετά την "Πορταΐτισσα" θαυματουργή εικόνα του Αγίου Όρους που βρίσκεται στην Ιερά Μονή Δοχειαρίου από το 1646. Είναι αρχαία τοιχογραφία της Παναγίας που βρίσκεται εξωτερικά στον ανατολικό τοίχο της τράπεζας και προς τα δεξιά της εισόδου της. Οι πατέρες της Μονής αναφέρουν ότι είχε αγιογραφηθεί από την εποχή του κτήτορος της Μονής Νεοφύτου, τον 11ο αιώνα. Εκεί, όπως αναφέρεται στο ιστορικό της Μονής, "λάμπει ως πολύφωτος σελήνη, σαν άριστος κυβερνήτης και σοφός οικονόμος το διακυβερνά", φυλάσσοντας από κάθε προσβολή και επήρεια τους ασκομένους σε αυτό οσίους πατέρες, αλλά και όσους προστρέχουν σ' εκείνη με πίστη, ζητώντας την βοήθεια της. Και γενικά διαφυλάττει και γοργώς και προθύμως υπακούει και ελεεί όλους, όσοι την ευλαβούμαστε και την επικαλούμαστε με πίστη

29. ΕΠΙΣΗΣ…  Όπως αναφέρει στο Συναξάρι Ο όσιος Νικόδημος, στη Μονή του Δοχειαρίου, στο δεξί μέρος της Τραπέζης του Μοναστηρίου, βρισκόταν μια παλαιά εικόνα της Παναγίας. Το έτος 1646, που ήταν ένα έτος πολύ δύσκολο για την Ιερά Μονή, διότι δεν είχε τα απαραίτητα χρήματα για να πληρώσει τους καθορισμένους φόρους στους Τούρκους κατακτητές, ο τραπεζάριος του Μοναστηριού, περνούσε μπροστά από αυτήν την εικόνα συνεχώς, ακόμα και τη νύχτα βαστάζοντας στα χέρια του αναμμένα δαδιά. Μια βραδιά, εκείνο το έτος, λοιπόν, καθώς περνούσε και πάλι μπροστά από την εικόνα της Θεοτόκου, ακούει φωνή να βγαίνει από την εικόνα και να του λέει: "Να μην ξαναπεράσεις από εδώ με δαδιά καπνίζοντας την εικόνα μου". Ό μοναχός νομίζοντας ότι κάποιος άνθρωπος φώναξε, καταφρόνησε τη φωνή και δεν έδωσε σημασία. Μετά από λίγες ημέρες, κι ενώ εκείνος συνέχιζε να περνάει μπροστά από την εικόνα με αναμμένα τα δαδιά, ακούει και πάλι τη φωνή να του λέει: '"Ώ Μοναχέ αμόναχε, έως πότε θα συνεχίσεις να καπνίζεις τη μορφή μου και να με μαυρίζεις ατιμώντας με;".

30. ΚΑΙ ΤΕΛΟΣ  Και συγχρόνως με τη φωνή έχασε ο ταλαίπωρος το φως του κι έμεινε τυφλός." Έτσι καταλαβαίνοντας το σφάλμα του, ότι δηλαδή καταφρόνησε την πρώτη φωνή και δεν υπάκουσε, κατασκεύασε ένα στασίδι μπροστά στην εικόνα της Παναγίας και την παρακαλούσε συνεχώς να του συγχωρέσει αυτό το εξ' απροσεξίας αμάρτημα και να του χαρίσει το φως του, ώστε βλέποντας την Αγία Εικόνα της να την δοξάζει και να την ευχαριστεί πάντοτε. Και η Παναγία μας, εισάκουσε την προσευχή του και του είπε: "Ιδού, από σήμερα σου χαρίζω το φως και πρόσεξε στο εξής να μην περάσεις με αναμμένα δαδιά, γιατί εγώ είμαι η Κυρία της Μονής αυτής και γοργά υπακούω σ' εκείνους που με επικαλούνται και τους χαρίζω τα προς σωτηρία αιτήματά τους, διότι καλούμαι Γοργοϋπήκοος".  Πολύ σύντομα το θαύμα αυτό και η υπόσχεση της Θεοτόκου έγιναν γνωστά σε όλο το Όρος και η εικόνα της αυτή έγινε παναφιορειτικό προσκύνημα. Η εικόνα συμπεριλήφθηκε σε παρεκκλήσι που κτίστηκε προς τα δεξιά της. Από τότε η Αγία αυτή εικόνα ονομάζεται Γοργοεπήκοος (Γοργοϋπήκοος), γιατί πραγματικά με τα θαυμαστά έργα της συνεχώς αποδεικνύει ότι γρήγορα υπακούει σ' εκείνους που προστρέχουν σ' αυτήν με ευλάβεια και πίστη.

31. Παναγία Χαβιαρά  Ο ναός της Παναγίας της Χαβιαράς κτίστηκε στα τέλη του 14ου αιώνα και αρχικά είχε τη μορφή μονόχωρου ναού. Μεταγενέστερα, ύστερα από αλλεπάλληλες επεμβάσεις που έλαβαν χώρα στα τέλη του 15ου και στις αρχές του 16ου αιώνα, ο ναός μετατράπηκε σε τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα, διατηρώντας μόνο τον αρχικό ανατολικό τοίχο του.Ο ζωγραφικός διάκοσμος του ναού είναι ιδιαίτερα αξιόλογος με τις αγιογραφίες του 14ου αιώνα (Θεοτόκος, Ευαγγελισμός, Ανάληψη), του 15ου αιώνα (παραστάσεις Δευτέρας Παρουσίας) και του 16ου αιώνα (Υπαπαντή, Γέννηση, Βάπτιση, Κοίμηση της Θεοτόκου, Χριστός Ελκόμενος κ.α.) να ξεχωρίζουν ανάμεσά τους.

33. Υπαπαντή (Έξω Παναγιά)  Ο ναός της Υπαπαντής, γνωστής επίσης και ως «Έξω Παναγιά», κτίστηκε το 18ο αιώνα αλλά οι σημαντικές μεταγενέστερες επισκευές που δέχτηκε άλλαξαν σημαντικά την τη μορφή του, αλλοιώνοντας τον αρχικό του χαρακτήρα. Παρότι δε διατηρεί τοιχογραφίες με αρχαιολογικό ενδιαφέρον, διατηρεί μερικές σημαντικές φορητές εικόνες.

35. Η Ι.Μ. Παναγίας Σουμελά  Kοντά στο σπήλαιο κτίστηκε το 1860 ένας πανοραμικός τετραώροφος ξενώνας 72 δωματίων και άλλοι λειτουργικοί χώροι για τις ανάγκες των προσκυνητών, καθώς και βιβλιοθήκη. Γύρω από τη μονή ανοικοδομήθηκαν μικροί ναοί αφιερωμένοι σε διάφορους αγίους.  Oι ιδρυτές του μοναστηριού συνέχισαν τη δράση τους και έξω από τον προσκηνυματικό χώρο. Σε απόσταση 12 χιλιομέτρων από τη μονή, απέναντι από το χωριό Σκαλίτα, έχτισαν το ναό του Aγίου Kωνσταντίνου και Eλένης και σε απόσταση δύο χιλιομέτρων το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, στο οποίο οι μοναχοί το 1922 έκρυψαν την εικόνα της Mεγαλόχαρης, τον σταυρό του αυτοκράτορα Mανουήλ Γ΄ του Kομνηνού και το χειρόγραφο Eυαγγέλιο του Oσίου Xριστοφόρου.

37. Ευχαριστούμε για την προσοχή σας Συμμετέχοντες: Γ’4